Sanskrit - CBSE - Class 10 - Grammar Study Material, Study notes of Hindi

Download Sanskrit - CBSE - Class 10 - Grammar Study Material and more Study notes Hindi in PDF only on Docsity! 2. व्यञ्जनसन्धिः *****जश्त्वसन्धिः***** When क्, च्, ट्, त्, प,् which are at the end of the word are combined with vowels or third and fourth letters in group (ग,घ,ज,झ,ड,ढ,द,ध,ब,भ) and य, व, र, ल, ह then come in the place of ग,् ज,् ड्, द्, ब ्respectively. 1. वाक् + ईशः = वागीशः 2. अच ् + अन्तम् = अजन्तम् 3. अच ् + आद ः = अजाद ः 4. षट् + आननः = षडाननः 5. सम्राट् + आगतः = सम्राडागतः 6. सत् + आचारः = स ाचारः 7. जगत् + ईशः = जग ीशः 8. सुप ् + अन्तम् = सुबन्तम् 9. द क् + गजः = द ग्गजः 10. वाक् + ानम् = वाग् ानम् 11. अच् + वर्णः = अज्वर्णः 12. सत् + धमणः = सद्धमणः 13. उत् + योगः = उद्योगः 14. दचत् + रूपम् = दचदू्रपम् 15. षट् + ररपवः = षदिपवः 16. वाक् + भ्याम् = वाग्भ्याम् *****अनुनानसक सन्धिः***** When क्, च्, ट्, त्, प,् which are at the end of the word are combined with Nasals then the same Nasal come respectively. 1. वाक् + मयम् = वाङ्मयम् 2. जगत् + नाथः = जगन्नाथः 3. सत् + मदतम् = सन्मदतम् 4. अप ् + मयम् = अम्मयम् 5. वाक् + मूलाः = वाङू्मलाः 6. एतत् + न = एतन्न 7. तत् + मयः = तन्मयः 8. षट् + मासाः = षण्मासाः 9. षट् + मुखः = षण्मुखः 10. षट् + नवदतः = षण्र्वदतः 11. दचत् + मयम् = दचन्मयम् 12. तत् + मात्रम् = तन्मात्रम् 3 *****नवसगगसन्धिः***** 1. नवसगगलोपिः ( पूवगपदे अकारा्तिः +" :" + उत्तरपदे अ नभ्नस्वरिः = नवसगग should be removed / deleted. 1. सः + इच्छदत = स इच्छदत 2. एषः + उदिष्ठदत = एष उदिष्ठदत 3. एषः + ईक्षते = एष ईक्षते 4. सः + गच्छदत = स गच्छदत 5. एषः + दवचरदत = एष दवचरदत 6. एषः + नमदत = एष नमदत 7. सः + आगच्छदत = स आगच्छदत 8. रामः + गच्छदत = राम गच्छदत 9. कृष्र्ः + एदत = कृष्र् एदत 10. रहीमः + इच्छदत = रहीम इच्छदत 11. मगृः + इदत = मगृ इदत 12. दसिंहः + इ ानीम् = दसिंह इ ानीम् 13. गजः + उत्सहते = गज उत्सहते 14. ईश्वरः + ईक्षते = ईश्वर ईक्षते 15. मूषकः + उत्पतदत = मूषक उत्पतदत 16. तपः + उच्यते = तप उच्यते 17. लताः + अत्र = लता अत्र 18. ताः + गच्छदन्त = ता गच्छदन्त 19. बालाः + यादन्त = बाला यादन्त 20. वकृ्षाः + वधणन्ते = वक्षा वधणन्ते 21. बालाः + जाग्रदत = बाला जाग्रदत 22. तरुर्ाः + नमदत = तरुर्ा नमदत 23. गोपालाः + हसदन्त = गोपाला हसदन्त 24. वधृ ाः + अत्र = वधृ ा अत्र 25. लताः + वधणन्ते = लता वधणन्ते 26. बादलकाः + नमदन्त = बादलका नमदन्त 2. If नवसगग is followed and proceeded by a short vowel 'अ' then 1) first नवसगग changes to 'उ' 2) अ+उ for 'ओ' as per गुणसन्धिः 3) 'अ' changes to a symbol 'ऽ' ( ऽ - अवग्रहिः ) 1. सः + अदतत = सोऽदतत 2. एषः + अदप = एषोऽदप 3. सः + अव त् = सोऽव त् 4. सः + अपतत् = सोऽपतत् 5. एषः + अव त् = एषोऽव त् 6. एषः + अत्र = एषोऽत्र 7. सः + अदप = सोऽदप 8. एषः + अदप = एषोऽदप 9. सः + अतीव = सोऽतीव 10. एषः + अतीव = एषोऽतीव 11. बालः + अदतत = बालोऽदतत 12. नपृः + अतीव = नपृोऽतीव 13. मगृः + अदप = मगृोऽदप 14. दसिंहः + अत्र = दसिंहोऽत्र 15. चन्द्रः + अयम् = चन्द्रोऽयम् 16. परुुषः + अदप = पुरुषोऽदप 17. रामः + अयम् = रामोऽयम् 18. कृष्र्ः + अदतत = कृष्र्ोऽदतत 19. कः + अत्र = कोऽत्र 20. वधृ ः + अत्र = वधृ ोऽत्र त्पुरुष - समासिः नितीयात्पुरुषिः When the compound ends with नित, अतीत, पनतत, गत, अ्यस्त, प्राप्त, आप्न, गमी and बभुकु्षु then it is Dwitiya Tatpurusha Samasa. 1. कृष्र्िं दितः = कृष्र्दितः 2. ःुखम् अतीतः = ःुखातीतः 3. नरकिं पदततः = नरकपदततः 4. गहृिं गतः = गहृगतः 5. मागणम् अत्यततः = मागाणत्यततः 6. धनिं प्राप्तः = धनप्राप्तः, प्राप्तधनः 7. जीदवकाम् आपन्नः = जीदवकापन्नः 8. सिंशयम् आपन्नः = सिंशयापन्नः 9. ग्रामिं गतः = ग्रामगतः 10. नगरिं गामी = नगरगामी 11. अन्निं बुभुकु्षः = अन्नबुभुकु्षः प्रश्नः – किं दितः सुखी अदतत ? उिरम् – कृष्र्िं दितः सुखी अदतत । (कृष्र्दितः सुखी अदतत) प्रश्नः - दसिंहः कुत्र पदततः आसीत् ? उिरम् – दसिंहः कूपिं पदततः आसीत् । (दसिंहः कूपपदततः आसीत्) तृतीया – त्पुरुषिः When the compound ends with पूवग, सदृश, सम, ऊनाथग, ननपुण, नमि, and कलह then it is Tritiya Tatpurusha Samasa. 1. सप्ताहने पवूणः = सप्ताहपवूणः 2. मासने पूवणः = मासपूवणः 3. मात्रा सदृशः = मातसृदृशः 4. दपत्रा समः = दपतसृमः 5. नख ः दभन्नः = नखदभन्नः 6. मासरे् ऊनम् = मासोनम् 7. वाचा कलहः = वाक्कलहः 8. आचारेर् दनपुर्ः = आचारदनपुर्ः 9. गुडेन दमिः = गुडदमिः 10. दवद्यया दवहीनः = दवद्यादवहीनः 11. शिंकुलया खण्डः = शिंकुलाखण्डः 12. आचारेर् श्लक्ष्र्ः = आचारश्लक्ष्र्ः 13.गुडेन दमिः = गुडदमिः 14. हररर्ा त्रातः = हररत्रातः 15. दपत्रा समः = दपतसृमः 16. धनेन हीनः = धनहीनः 17. अदसना दछन्नः = अदसदछन्नः 18. रामेर् हतः = रामहतः 19. पुच्छदवषार्ाभ्यािं च दहनः = पचु्छदवषार्हीनः 20. दपत्रा सदृशः = दपतसृदृशः प्रश्नः - त्विं केन पतूिं जिं दपबदस उिरम् - अहिं वस्त्ररे् पूतिं जलिं दपबादम । ( अहिं वस्त्रपूतिं जलिं दपबादम ) चतुथी – त्पुरुषिः When the compound ends with अथग, बनल, नहत, सुखानदशबददिः and नहतम् then it is Chaturthi Tatpurusha Samasa. 1. दिजाय इयम् = दिजाथाण 2. दिजाय इ म् = दिजाथणम् 3. दिजाय अयम् = दिजाथणः 4. बालाय अयम् = बालाथणः 5. भूतेभ्यः बदलः = भूतबदलः 6. गवे दहतम् = गोदहतम् 7. गवे रक्षर्म् = गोरक्षर्म् 8. गवे सुखम् = गोसुखम् 9. जनभे्यः दहतम् = जनदहतम् 10. जीवेभ्यः सुखम् = जीवसुखम् 11. सवेभ्यः सुखम् = सवणसुखम् 12. यूपाय ारु = यूप ारु 13. पाकाय शाला = पाकशाला 14. दभक्षाय अटनम् = दभक्षाटनम् 15. कुण्डलाय दहरण्यम् = कुण्डलदहरण्यम् वाक्य प्रयोगिः प्रश्नः - साधुः कतम अटनिं करोदत ? उिरम् – साधुः दभक्षाय अटनिं करोदत । (साधु दभक्षाटनिं करोदत ) प्रश्नः - अयिं िेष्ठी कतम लुब्धः अदतत ? उिरम् – अयिं िेष्ठी धनाय लुब्धः अदतत । ( अयिं िेष्ठी धनलुब्धः अदतत) पञ्चमी – त्पुरुषिः When the compound ends with मुक्त, पनतत, भय, भीत, भीतशबददिः and आगत then it is Panchami Tatpurusha Samasa. 1. आलतयात् मुक्तः = आलतयमुक्तः 2. सिंकटात् मुक्तः = सिंकटमुक्तः 3. चक्रात् मुक्तः = चक्रमुक्तः 4. वकृ्षात् पदततः = वकृ्षपदततः 5. तवगाणत् पदततः = तवगणपदततः 6. चोरात् भयम् = चोरभयम् 7. वकृात् भीतः = वकृभीतः 8. व्याघ्रात् भीतः = व्याघ्रभीतः 9. दसिंहात् भीतः = दसिंहभीतः 10. धमाणत् भ्रिः = धमणभ्रिः 11. सुखात् अपेतः = सुखापेतः 12. ग्रामात् आगतः = ग्रामा ागतः वाक्य – प्रयोगिः प्रश्नः - कतमात् भ्रिः सिंन्यासी सम्मानिं न लभते? उिरम् – धमाणत् भ्रिः सिंन्यासी सम्मानिं न लभते । ( धमणभ्रिः सिंन्यासी सम्मानिं लभते) प्रश्नः - कतमात् च्युतः मन्त्री कारागारे दक्षप्तः? उिरम् – प ात् च्युतः मन्त्री कारागारे दक्षप्तः । ( प च्युतः मन्त्री कारागारे दक्षप्तः) षष्ठी – त्परुुषिः When the compound ends with पुरुष, पूजकिः, रक्तम्, िेष्ठ, कुल, वंश and पाचक then it is Shashti Tatpurusha Samasa. 1. कृष्र्तय भक्तः = कृष्र्भक्तः 2. राज्ञः परुुषः = राजपरुुषः 3. वेानािं पूजकः = वेपूजकः 4. वकृ्षतय मूलम् = वकृ्षमूलम् 5. अथणतय गौरवम् = अथणगौरवम् 6. बुद्धेः चातुयणम् = बुदद्धचातुयणम् 7. बुद्धेः मान्द्यम् = बुदद्धमान्द्यम् 8. ततय उपरर = त पुरर 9. जीवनतय रक्षा = जीवनरक्षा 10. मातुः वचनम् = मातवृचनम् 11. कुलतय गरुः = कुलगुरुः 12. लोकतय नाथः = लोकनाथः 13. अधं रात्रेः = अधणरात्रः 14. सवं रात्रेः = सवणरात्रः 15. मधयिं रात्रेः = मधयरात्रः 16. कृष्र्तय सखः = कृष्र्सखः 17. ेवानािं राजा = वेराजः 18. नावः अथणम् = अधणनावम् 19. भगवतः अनुग्रहः = भगव नुग्रहः 20. सुरार्ाम् ईशः = सुरेशः 21. राज्ञः शणनम् = राज शणनम् 22. दवद्यायाः आलयः = दवद्यालयः 23. दभक्षायाः पात्रम् = दभक्षापात्रम् 24. रामतय वचनम् = रामवचनम् 25. इदन्द्रयार्ािं दनग्रहः = इदन्द्रयदनग्रहः 26. परेषाम् उपकारः = परोपकारः 27. मूषकानाम् अदधपदतः = मूषकादधपदतः 28. आत्मनः वशम् = आत्मवशम् 29. क्रन् नतय अनुसरर्म् = क्रन् नानुसरर्म् 30. यूथतय पदतः = यूथपदतः 31. रामतय भक्तः = रामभदक्तः वाक्य – प्रयोगिः प्रश्नः - इ म् आभरर्िं कतय अङ्गतय अदतत? उिरम् - इ िं कण्ठतय आभरर्म् अदतत । (इ िं कण्ठाभरर्म् अदतत) प्रश्नः - धदनकः कतय उपाजणनिं करोदत? उिरम् - धदनकः धनतय उपाजणनिं करोदत । (धदनकः धनोपाजणनिं करोदत) सप्तमी – त्परुुषिः When the compound ends with शौण्डिः, धूतग, नकतव, प्रवीण, सवंीत, अ्तर, अनध, पटु, पनण्डत, कुशल, चपल, ननपुण, नसद्ध, शुष्क, and पक्व then it is Saptami Tatpurusha Samasa. 1. काये कुशलः = कायणकुशलः 2. शास्त्रे दनपुर्ः = शास्त्रदनपरु्ः 3. क्रीडायािं प्रवीर्ः = क्रीडाप्रवीर्ः 4. सिंतकृते दसद्धः = सिंतकृतदसद्धः 5. लेखे कुशलः = लेखकुशलः 6. अके्षषु शौण्डः = अक्षशौण्डः 41. वीराः पुरुषाः यदतमन् सः = वीरपुरुषकः, (ग्रामः) 42. दवमलम् उ किं यतयािं सा = दवमलो का (वापी) 43. पुत्रेर् सह दवद्यमानः = सपुत्रः (पुता) 44. पररवारेर् सह दवद्यमानः = सपररवारः(गहृतवामी) 45. धनुः पार्ौ यतय सः = धनुष्पादर्ः (रामः) 46. खड्गिं हतते यतय सः = खड्गहततः (योद्धा) 47. अस्त्रिं पार्ौ यतय सः = अस्त्रपादर्ः (योद्धा) 48. दपनाकः पार्ौ यतय सः = दपनाकपादर्ः (दशवः) 49. चक्रिं पार्ौ यतय सः = चक्रपादर्ः (दवष्र्ुः) 50. चन्द्रः शेखरे यतय सः = चन्द्रशेखरः (दशवः) 51. लगुडः हतते यतय सः = लगुडहततः (व्याग्र) प्रश्नः - मुदनः कीदृशः अदतत ? उिरम् - मुदनः तपः एव धनिं यतय तादृशः अदतत । - मुदनः तपोधनः अदतत । अव्ययीभाविः समासिः 1. अनुरूपम् = रूपतय योग्यम् (योग्यताथे) 2. अनुरथम् = रथतय पश्चात् (पश्चात् इदत अथे) 3. अनुवदृिम् = विृःे पश्चात् (वषाणनन्तरम्) 4. अनुदवष्र् ु = दवष्र्ोः पश्चात् 5. उपवकृ्षम् = वकृ्षतय समीपम् (समीपाथे) 6. उपगङ्गम् = गङ्गायाः समीपम् (समीपाथे) 7. उपनीडम् = नीडतय समीपम् (समीपाथे) 8. उपदवद्यालयम् = दवद्यालयतय समीपम् (उपदवद्यालयम्) 8. उपनीडम् = नीडतय समीपम् (समीपाथे) 9. उपकृष्र्म् = कृष्र्तय समीपम् 10. सािहासम् = अिहासने सदहतम् 11. सदचत्रम् = दचत्रेर् सदहतम् (सदहताथे) 12. सचक्रम् = चके्रर् युगपत् 13. सक्षत्रम् = क्षत्रार्ािं सिंपदिः 14. सहरर = हरेः सादृश्यम् 15. ससदख = सख्या सदृशः 16. दनरजलम् = जलतय अभावः (अभावाथे) 17. दनरङ्कुशम् = अङ्कुशतय अभावः (अभावाथे) 18. दनदवणघ्नम् = दवघ्नतय अभावः (अभावाथे) 19. दनदवणघ्नम् = दवघ्नानाम् अभावः (अभावाथे) 20. दनमणदक्षकम् = मदक्षकार्ाम् अभावः 21. दनष्पापम् = पापानाम् अभ 22. प्रदतग्रामम् = ग्रामे ग्रामे प्रदत 23. प्रत्यहम् = अहदन अहदन 24. प्रदतद नम् = द न ेद न े 25. प्रत्येकम् = एकम् एकम् इदत 26. प्रत्यथणम् = अथं अथं प्रदत 27. प्रदतगहृम् = गहृिं गहृिं प्रदत 28. प्रत्यक्षम् = अक्ष्र्ोः प्रदत 29. परोक्षम् = अक्ष्र्ोः परम् 30. यथाशदक्त = शदक्तम् अनदतक्रम्य 31. यथासमयम् = समयम् अनदतक्रम्य ि्ि – समासिः In this samasa both the words are pronounced with equal accent and both the words are in the Same gender and same number. इतरेतर - िन्िः 1. रामः च कृष्र्ः च, = रामकृष्र्ौ 2. रामः च लक्ष्मर्ः च, = रामलक्ष्मर्ौ रामश्च कृष्र्श्च रामश्च लक्ष्मर्श्च 3. भीमः च अजुणनः च, = भीमाजुणनौ 4. सीता च रामः च, = सीतारामौ भीमश्च अजुणनश्च सीता च रामश्च 5. रामः च सीता च = सीतारामौ 6. फलादन च पषु्पादर् च = फलपषु्पादर् 7. माता च दपता च = मातादपतरौ 8. हररः च हरः च = हररहरौ 9. शब् ः च अथणः च = शब् ाथौ 10. पत्रिं च पषु्पिं च फलिं च = पत्रपुष्पफलादन 11. ग्रीष्मः च वसन्तः च दशदशरः च = ग्रीष्मवसन्तदशदशराः 12 . कन् ः च मूलिं च फलिं च = कन् मूलफलादन समाहार – ि्ििः 1. अहः च दनशा च अनयोः समाहारः = अहदनणशम् 2. अहः च रादत्रः च अनयोः समाहारः = अहोरात्रम् 3. पार्ी च पा ौ च एषािं समाहारः = पादर्पा म् 4. सपणश्च नकुलश्च अनयोः समाहारः = सपणनकुलम् 5. यूकाश्च दलक्षाश्च आसािं समाहारः = यूकादलक्षम् 6. काकश्च उलूकश्च अनयोः समाहारः = काकोलूकम् 7. शीतिं च उष्र्िं च अनयोः समाहारः = शीतोष्र्म् 8. सुखिं च ःुखिं च अनयोः समाहारः = सुख ःुखम् वाक्य – प्रयोगिः – प्रश्नः - सः भोजनात् पवू ंदकिं प्रक्षालयदत । उिरम् - सः भोजनात् पवू ंपार्ी च पा ौ च प्रक्षालयदत । (सः भोजनात् पवूं पादर्पा िं प्रक्षालयदत) प्र्ययािः कृत ्प्र्ययािः तनद्धत प्र्ययािः कृद्त प्रतयय • The प्रत्ययः ending word will be considered as adjective. • An adjective should not be changed as noun in Sanskrit. I. तनद्धतािः प्र्ययािः (मतुप ्– इन ्– ठक् (इक्) – ्व – तल)् मतुप ्– प्र्ययिः संज्ञाशबददिः सह प्रयुज्यते। *यथा शनक्त + मतुप ् - शनक्तमान ् धन + मतुप ् - धनवान ् * अयं प्र्ययिः ‘युक्तिः’/ अस्य अनस्त /अनस्मन ्अनस्त वा इनत अथे प्रयुज्यते। * ‘मतुप’् प्र्ययेन युक्तिः शबदिः नवशेषणं भवनत। यथा शनक्तमान ्जनिः। * मत् स्थाने वत् यनद शबदस्य अ्ते स ्अथवा अ /आ / वगीय प्रथमत्वारिः वणागिः स्युिः तदा मत् स्थाने वत् भवेत्। * यथा रूप + मतुप ् - रूपवत् यशस ्+ मतुप ् - यशस्वत् भास ्+ मतुप ् - भास्वत् 1. मतुप ् मान ् - मती - मत ् धातुिः + प्र्ययिः पनंलङ्गिः स्त्रीनलङ्गिः नपुंसकनलङ्गिः 1. गदत + मतपु ् गदतमान ् गदतमती गदतमत ् 2. बुदद्ध + मतपु ् बुदद्धमान् बुदद्धमती बदुद्धमत् 3. शदक्त + मतपु ् शदक्तमान् शदक्तमती शदक्तमत् 4. अदग्न + मतपु ् अदग्नमान् अदग्नमती अदग्नमत् 2. ठक् (इक) * ‘ठक्’ प्र्ययस्य स्थाने ‘इक’ भवनत। प्रयोगे तु इक एव दृश्तयते। (यथा-समाज + ठक् = सामानजक) अत्र इदम ्अनप ध्यातव्यम ्यत् ‘ठञ’् प्र्ययस्य स्थाने अनप ‘इक’ एव भवनत। (नदन + ठञ ्= ददननक) *ठक् / ठञ ्(इक) प्र्यये जाते मूलशबदस्य आनदस्वरस्य वृनद्धिः भवनत। ‘आ’ ‘ए’ ‘औ’ त्रयिः वृनद्धस्वरािः सन्त। ते क्रमशिः अ - आ इ, ए - ऐ उ, ओ - औ ऋ - आर् इनत भवन्त (कृनत्तका + इक = कानतगक) * ‘इक’ प्र्यया्तं पदं नवशेषणपद ंभवनत। अतिः अस्य पदस्य नवशेष्यपदानुसारं नलङ्गं भवनत। धातुिः + प्र्ययिः पंनलङ्गिः स्त्रीनलङ्गिः नपुंसकनलङ्गिः 1. धातुः + प्रत्ययः = रूपः रूपी रूपम ् 2. रेवती + ठक् (इक) = र वदतकः र वदतकी र वदतकम् 3. अश्वपाली + ठक् (इक) = आश्वपादलकः आश्वपादलकी आश्वपादलकम ् 4. िारपाली + ठक् (इक) = िारपादलकः िारपादलकी िारपादलकम् 5. दध + ठक् (इक) = ादधकः ादधकी ादधकम् 6. मररच + ठक् (इक) = माररचकः माररचकी माररचकम् 7. हतती + ठक् (इक) = हादततकः हादततकी हादततकम ् 8. शकट + ठक् (इक) = शाकदटकः शाकदटकी शाकदटकम् 9. समाज + ठक् (इक) = सामादजकः सामादजकी सामादजकम् 10. अथण + ठक् (इक) = आदथणकः आदथणकी आदथणकम् 11. सप्ताह + ठक् (इक) = साप्तादहकः साप्तादहकी साप्तादहकम ् 12. सनेा + ठक् (इक) = स दनकः स दनकी स दनकम ् 13. कल्पना + ठक् (इक) = काल्पदनकः काल्पदनकी काल्पदनकम् 14. बुदद्ध + ठक् (इक) = बौदद्धकः बौदद्धकी बौदद्धकम् 15. प्रकृदत + ठक् (इक) = प्राकृदतकः प्राकृदतकी प्राकृदतकम् 16. ेव + ठक् (इक) = दवकः दवकी दवकम् 17. इदतहास + ठक् (इक) = ऐदतहादसकः ऐदतहादसकी ऐदतहादसकम् 18. धमण + ठक् (इक) = धादमणकः धादमणकी धादमणकम् 19. शब् + ठक् (इक) = शादब् कः शादब् की शादब् कम ् 20. पदक्ष + ठक् (इक) = पादक्षकः पादक्षकी पादक्षकम ् 21. शकुदन + ठक् (इक) = शाकुदनकः शाकुदनकी शाकुदनकम् 22. सादहत्य + ठक् (इक) = सादहदत्यकः सादहदत्यकी सादहदत्यकम् 23. वे + ठक् (इक) = व द कः व द की व द कम् 24. उद्योग + ठक् (इक) = औद्योदगकः औद्यौदगकी औद्योदगकम् 25. द न + ठक् (इक) = दनकः दनकी दनकम् 26. मास + ठक् (इक) = मादसकः मादसकी मादसकम ् 27. वर्ण + ठक् (इक) = वादर्णकः वादर्णकी वादर्णकम् 28. न्याय + ठक् (इक) = न यादयकः न यादयकी न यादयकम ् 29. पुरादर् + ठक् (इक) = पौरादर्कः पौरादर्की पौरादर्कम् Note - नलङ्गिः एकवचनम ् निवचनम ् बहुवचनम ् पुिंदलङ्गः धादमणकः धादमणकौ धादमणकाः स्त्रीदलङ्गः धादमणकी धादमणक्यौ धादमणक्यः नपुिंसकदलङ्गः धादमणकम् धादमणके धादमणकादन उ ाहरर्ः - 1. अहम ्भारततय नागररकः ( नगर+ठक् ) अदतम । - नागररकः 2. अत्र ( धमण+ठक् )..................... उत्सवः भवदत । - धादमणकः 3. अयम् ( वे +ठक् ) .................. दविान् अदतत । - व द कः 4. स ( पुरार्+ठक् ) ...................... मङ्गलाचरर्िं करोदत । - पौरादर्किं 5. द ल्ल्याम् अनेकादन ( इदतहास+ठक् ) ................ तथानादन सदन्त। - ऐदतहादसकादन 6. भारततय ( भूगोल+ठक् ) ..................... दतथदतः दवदचत्रा अदतत । - भौगोदलकी 7. सम्प्रदत ेशतय ( अथण+ठक् ) ................ दतथदतः सन्तोषप्र ा । - आदतथकी 8. ( सप्ताह+ठक् ) ............. अवकाशः रदववारे भवदत । - साप्तादहकः 9. अयम ्( कल्पना+ठक् ) ............. उपन्यासः केन दलदखतः? - काल्पदनकः 3. ्व – प्र्ययिः ( ्व – ्वम ्) * ‘्व’ प्र्ययस्य प्रयोगिः भाववाचक – संज्ञापदानां ननमागणाय भवनत। * ‘्व’ प्र्ययस्य प्रयोगिः संज्ञानवशेषणपददिः सह भवनत। * ‘्व’ प्र्यय – योगेन नननमगतािः शबदािः नपुंसकनलङ्गे फलशबदवत् भवन्त। 1. पथृु + त्व = पथृुत्वम् 2. म ृ ु + त्व = म ृतु्वम् 3. ब्राह्मर् + त्व = ब्राह्मर्त्वम् 4. लघु + त्व = लघुत्वम् 5. प्रसा + त्व = प्रसा त्वम् 6. खे + त्व = खे त्वम् 7. बन्धु + त्व = बन्धुत्वम् 8. रस + त्व = रसत्वम् 9. अम्ल + त्व = अम्लत्वम् 10. कटु + त्व = कटुत्वम् 11. ेव + त्व = ेवत्वम् 12. राक्षस + त्व = राक्षसत्वम् 13. दपशाच + त्व = दपशाचत्वम् 14. गुरु + त्व = गुरुत्वम् 15. गो + त्व = गोत्वम् 16. क्षदत्रय + त्व = क्षदत्रयत्वम् 17. ीघण + त्व = ीघणत्वम् 18. दवषा + त्व = दवषा त्वम् 19. शूद्र + त्व = शूद्रत्वम् 20. पदण्डत + त्व = पदण्डतत्वम् 21. दप्रय + त्व = दप्रयत्वम् 22. मधुर + त्व = मधुरत्वम् 23. कषाय + त्व = कषायत्वम् 24. मानव + त्व = मानवत्वम् 9. इदृशी तव मूखगता । 10. सज्जनानािं नमत्रता कल्यार्िं करोदत । 11. अग्नेः .............. शीतकोल ेरोचत े। (उष्र्ता) 12. ....... ःुख ादयनी भवदत । (दनधणनता) 13. गहृतय ......... आनन् ादयनी भवदत । (तवच्छता) 14. मनसः..... वानरतय इव भवदत । (चञ्चलता) II. स्त्री – प्र्ययािः टाप ्– प्र्ययिः • ‘टाप’् स्त्रीप्र्ययिः अनस्त। प्रयोगे तु अस्य ‘आ’ एव नशष्यते। • एषिः प्र्ययिः स्त्रीनलङ्गशबदननमागणाय अकारा्तपुंनललङ्गशबददिः सह प्रयजु्यते। यथा बाल + टाप ्= बाल+ आ = ‘बाला’ आदयिः। • ‘अक’ भागा्तशबदेषु ‘क’ वणागत् पूवगम ्अकारस्थाने ‘इ’ भवनत। यथा – गायक (ग ्+ आ + य ्+अ + क) + टाप ्= ‘गानयका’ आदयिः। • ‘टाप’् प्र्यया्तशबदाना ंरुपानण ‘लतावत्’ भवन्त। 1. टाप ्– प्र्ययिः (आ) 1. अज + टाप् (आ) = अजा 2. अश्व + टाप् (आ) = अश्वा 3. एडक + टाप् (आ) = एदडका 4. चटक + टाप् (आ) = चदटका 5. मषूक + टाप् (आ) = मूदषका 6. बाल + टाप् (आ) = बाला 7. वत्स + टाप् (आ) = वत्सा 8. मन् + टाप् (आ) = मन् ा 9. कृपर् + टाप् (आ) = कृपर्ा 10. क्षदत्रय + टाप् (आ) = क्षदत्रया 11. व श्य + टाप् (आ) = व श्या 12. ज्येष्ठ + टाप् (आ) = ज्येष्ठा 13. कदनष्ठ + टाप् (आ) = कदनष्ठा 14. कोदकल + टाप् (आ) = कोदकला 15. शूद्र + टाप् (आ) = शूद्रा 16. *आचायण + टाप् (आ) = आचायाण 17. ीन + टाप् (आ) = ीना 18. *उपाधयाय + टाप् (आ) = उपाधयाया 19. चपल + टाप् (आ) = चपला 20. चतुर + टाप् (आ) = चतुरा 21. दनपरु् + टाप् (आ) = दनपुर्ा 22. अनुकूल + टाप् (आ) = अनुकूला 23. कृश + टाप् (आ) = कृशा 24. वक्र + टाप् (आ) = वक्रा 25. प्रथम + टाप् (आ) = प्रथमा 26. उिम + टाप् (आ) = उिमा 27. पिृ + टाप् (आ) = पिृा 28. तरल + टाप् (आ) = तरला 29. चञ्चल + टाप् (आ) = चञ्चला 30. क्ष + टाप् (आ) = क्षा 31. आयण + टाप् (आ) = आयाण 32. प्रदतकूल + टाप् (आ) = प्रदतकूला 33. कू्रर + टाप् (आ) = कू्ररा 34. सरल + टाप् (आ) = सरला 35. मधयम + टाप् (आ) = मधयमा 36. उज्ज्वल + टाप् (आ) = उज्ज्वला पुनंललङ्ग स्त्रीनलङ्ग पुंनललङ्ग स्त्रीनलङ्ग 37. मषूकः + टाप ् = मूदषका 38. बालकः + टाप ् = बादलका 39. चालकः + टाप ् = चादलका 40. पालकः + टाप ् = पादलका 41. मालकः + टाप ् = मादलका 42. सचूकः + टाप ् = सूदचका 43. घातकः + टाप ् = घादतका 44. नायकः + टाप ् = नादयका 45. शायकः + टाप ् = शादयका 46. मा कः + टाप ् = माद का 47. िावकः + टाप ् = िादवका 48. ायकः + टाप ् = ादयका 49. खा कः + टाप ् = खाद का उदाहरणम ् इयिं नशनक्षका मधुरिं गायदत । ( दशक्षक + टाप ्) क. रमा अधुना कारयानतय चानलका अदतत । (................. + ...............) ख. कुलटा कुलतय नानशका भवदत । (................. + ...............) ग. इयिं छात्रा अतीव चञ्चला अदतत । (................. + ...............) घ. भवती आतमनः प्रनतकूला न भवतु । (................. + ...............) ङ. युष्मासु ज्येष्ठा का आसीत ्? (................. + ...............) च. छात्रासु प्रथमा का आसीत ्? (................. + ...............) छ. मम मध्यमा पुत्री तीव्रिं धावदत । (................. + ...............) ज. अतयाः ........... (अनुज+टाप्) ीदपका अदतत । (अनुजा) झ. ीदपका क्रीडायािं ............ (कुशल+टाप्) अदतत । कुशला ञ. प्रभा ीदपकायोः माता ..........( (दचदकत्सक+टाप्) अदतत। दचदकदत्सका ट. सा समाजतय.......... (सेवक+टाप्) अदप अदतत । सवेका ठ. सा त ुतवभावेन आतीव...... (सरल+टाप्) अदतत । सरला 2. ङीप ्(ई) – प्र्ययिः * ‘ङीप’् स्त्रीप्र्ययिः अनस्त। प्रयोगदशायाम ्अस्य ‘ई’ एव अवनशष्यते। * स्त्रीनलङ्गशबदननमागणाय ‘ङीप’् प्र्ययिः प्रयुज्यते। यथा लौनकक + ङीप ्= लौनककी * ‘ङीप’् प्र्यया्तशबदानां रूपानण नदी शबदवत् भवन्त। 1. ेव + ङीप ् = ेवी 2. तरुर् + ङीप ् = तरुर्ी 3. कुमार + ङीप ् = कुमारी 4. दत्रलोक + ङीप ् = दत्रलोकी 5. दकशोर + ङीप ् = दकशोरी 6. कतृण + ङीप ् = कत्री 7. नते ृ + ङीप ् = नते्री 8. अदभनते ृ + ङीप ् = अदभनेत्री 9. ात ृ + ङीप ् = ात्री 10. जनदयत ृ + ङीप ् = जनदयत्री 11. कुरुचर + ङीप ् = कुरुचरी 12. पवणत + ङीप ् = पावणती 13. उरुिय + ङीप ् = उरुियी 14. उरुमात्र + ङीप ् = उरुमात्री 15. आदक्षक + ङीप ् = आदक्षकी 16. यादृश + ङीप ् = यादृशी 17. रजक + ङीप ् = रजकी 18. गौर + ङीप ् = गौरी 19. सुन् र + ङीप ् = सुन् री 20. न ट् + ङीप ् = न ी 21. दण्डन ् + ङीप ् = दण्डनी 22. तपदतवन ् + ङीप ् = तपदतवनी 23. तेजदतवन ् + ङीप ् = तजेदतवनी 24. मायादवन ् + ङीप ् = मायादवनी 25. मनोहाररन् + ङीप ् = मनोहाररर्ी 26. मादलन ् + ङीप ् = मादलनी 27. िीमत ् + ङीप ् = िीमती 28. भवत ् + ङीप ् = भवती 29. बलवत् + ङीप ् = बलवती 30. रूपवत ् + ङीप ् = रूपवती 31. भाग्यवत् + ङीप ् = भाग्यवती 32. ज्ञानवत् + ङीप ् = ज्ञानवती 33. गन्धवत ् + ङीप ् = गन्धवती 34. गच्छत ् (गम्+ शत)ृ + ङीप ् = गच्छन्ती 35. पचत ् (पच्+ शत)ृ + ङीप ् = पचन्ती 36. नतृ्यत् (नतृ्+ शत)ृ + ङीप ् = नत्यन्ती बाधते बाधेत े बाधन्ते ईक्षते ईक्षेते ईक्षन्ते बाधसे बाधेथे बाधधवे ईक्षस े ईक्षेथे ईक्षधवे बाधे बाधावह े बाधामहे ईक्षे ईक्षावहे ईक्षामहे सहत े सहेत े सहन्त े याचत े याचेत े याचन्त े सहस े सहेथ े सहधवे याचस े याचेथ े याचधवे सह े सहावह े सहामह े याच े याचावह े याचामह े दवन् ते दवन् ेते दवन् न्ते पठ्यत े पठ्येत े पठ्यन्त े दवन् से दवन् ेथे दवन् धवे पठ्यस े पठ्येथ े पठ्यधवे दवन् े दवन् ावहे दवन् ामहे पठ्य े पठ्यावह े पठ्यामह े नम्यत े नम्येत े नम्यन्त े गम्यत े गम्येत े गम्यन्त े नम्यस े नम्येथ े नम्यधवे गम्यस े गम्येथ े गम्यधवे नम्ये नम्यावहे नम्यामह े गम्य े गम्यावह े गम्यामह े प्रर्म्यते प्रर्म्येत े प्रर्म्यन्ते दलख्यत े दलख्येत े दलख्यन्त े प्रर्म्यस े प्रर्म्येथे प्रर्म्यधवे दलख्यस े दलख्येथ े दलख्यधवे प्रर्म्ये प्रर्म्यावहे प्रर्म्यामह े दलख्य े दलख्यावह े दलख्यामह े पीयत े पीयेत े पीयन्त े पच्यत े पच्येत े पच्यन्त े पीयस े पीयेथ े पीयधवे पच्यस े पच्येथ े पच्यधवे पीय े पीयावह े पीयामह े पच्ये पच्यावहे पच्यामह े नीयत े नीयेत े नीयन्त े ीयते ीयेते ीयन्ते नीयस े नीयेथ े नीयधवे ीयसे ीयेथे ीयधवे नीये नीयावहे नीयामह े ीये ीयावहे ीयामहे तमयणत े तमयेत े तमयणन्त े ियूत े ियूेत े िूयन्त े तमयणस े तमयेथ े तमयणधवे ियूस े ियूेथ े िूयधवे तमय े तमयाणवह े तमयाणमह े ियू े ियूावह े िूयामह े दृश्यते दृश्येते दृश्यन्ते गीयत े गीयेत े गीयन्त े दृश्यसे दृश्येथे दृश्यधवे गीयस े गीयेथ े गीयधवे दृश्ये दृश्यावहे दृश्यामहे गीय े गीयावह े गीयामह े दह्रयत े दह्रयेत े दह्रयन्त े हन्यत े हन्येत े हन्यन्त े दह्रयस े दह्रयेथे दह्रयधवे हन्यस े हन्येथ े हन्यधवे दह्रये दह्रयावहे दह्रयामह े हन्य े हन्यावहे हन्यामह े नीयत े नीयेत े नीयन्त े दम्रयते दम्रयेते दम्रयन्ते नीयस े नीयेथ े नीयधवे दम्रयसे दम्रयेथे दम्रयधवे नीये नीयावहे नीयामह े दम्रये दम्रयावहे दम्रयामहे कतृगवाच्यम ्- Active voice In active voice we shall give the importance to subject, “कतृण” this is called Active voice “ कतृणवाच्यम्”. In active voice the subject ‘कतण’ should be in प्रथमा दवभदक्तः the object ‘कमण’ in दितीया दवभदक्तः. धातुः verb should be depend on according to subject कतण. First Word and third word important ‘verb always परतम पद ’. कमगवाच्यम ्– Passive voice “In passive voice we shall give the more importance to the object कमण this Is called passive voice on कमण वाच्यम्. “In passive voice the subject कतण should be in ततृीया दवभदक्त the object कमण Should be in प्रथमा दवभदक्तः. धातुः the verb always should be depend on object कमण. IInd & IIIrd words Are importants, धातुः the verb always should be in आत्मनेपद . कतृगवाच्यम ् - कमगवाच्यम् 1. आञ्जनेयः गीतिं दलखदत। - आञ्जनेयेन गीतिं दलख्यते। 2. सः पाठिं पठदत । - तेन पाठः पठ्यते । 3. अशोकः लेखिं दलखदत । - अशोकेन लेखः दलख्यते । 4. सः माम् पश्यदत । - तेन अहम् दृश्ये । 5. अहिं त्वाम् पश्यादम । - मया त्विं दृश्यसे । 6. कृष्र्ः पत्रिं दलखदत । - कृष्र्ने पत्रिं दलख्यते । 7. पुत्रः दपतरिं प्रर्मदत । - पुत्रेर् दपता प्रर्म्यते । 8. अहिं आम्रफलादन क्रीर्ादम । - मया आम्रफलादन क्रीयन्ते। 9. माता भोजनिं पचदत । - मात्रा भोजनिं पच्यते । 10. बालकाः वन् नािं कुवणदन्त । - बालक ः वन् ना दक्रयते। 11. मदहलाः जलघटम् आनयदन्त । - मदहलादभः जलघटः आनीयते । 12. रमेशः ग्रामिं गच्छदत । - रमेशेन ग्रामः गम्यते । 13. यूयिं पवणतान ्पश्यथ । - युष्मादभः पवणताः दृश्यन्ते । 14. अहिं त्वाम् आह्वयादम । - मया त्वम् आहूयसे । 15. अहिं त्वाम् उत्थापयादम । - मया त्वम् उत्थाप्यसे । 16. दवहगाः जालिं हरदन्त । - दवहग ः जालः दह्रयते । 17. त्विं फलिं प्राप्तयदस । - त्वया फलिं प्राप्तयते। 18. व्याघ्रः अजािं नयदत । - व्याघ्ररे् अजा नीयते । 73. ताः मािं पश्यदन्त । - तादभः अहिं दृश्ये । 74. युवािं तिं पश्यथः । - युवाभ्यािं सः दृश्यते । 75. यूयिं तिं पश्यथ । - युष्मादभः सः दृश्यते । 76. अहिं त्वािं पश्यादम । - मया त्विं दृश्यसे । 77. वयिं त्वािं पश्यामः । - अतमादभः त्विं दृश्यसे । 78. रामः मोहनिं पश्यदत । - रामेर् मोहनः दृश्यते । 79. त्विं पुष्पादर् दचनोदष । - त्वया पषु्पादर् चीयन्ते । 80. सः पुततकिं पठदत । - तेन पुततकिं पठ्यते । 81. वयिं गीतिं गायामः । - अतमादभः गीतिं गीयते । 82. रमेशः पुततकिं दलखदत । - रमेशेन पुततकिं दलख्यते। शबदरूपानण अहम् आवािं वयम् त्वम् युवाम् यूयम ् माम्,मा आवाम्,नौ अतमान्, नः त्वािं, त्व युवाम्, वाम ् युतमान्,वः मया आवाभ्याम् अतमादभः त्वया युतमाभ्याम ् युतमादभः सः तौ त े सा त े ताः तिं तौ तान ् ताम् त े ताः तने ताभ्याम् त ः तया ताभ्याम् तादभः कः कौ के का के काः कम् कौ कान् कािं के काः केन काभ्याम् क ः कया काभ्याम् कादभः तत ् ते तादन दकिं के कादन तत् ते तादन दकिं के कादन तने ताभ्याम् त ः केन काभ्याम् क ः रामः रामौ रामाः रमा रमे रमाः रामम् रामौ रामान् रमाम् रमे रमाः रामेर् रामाभ्याम् राम ः रमया रमाभ्याम् रमादभः कतृणवाच्यम् कमणवाच्यम्/भववाच्यम् कमण/भाव-वाच्ये प्रयोगाः परतम पद आत्मनेपद लट् लकारः लट् लकारः भवदत - भूयत े - ईश्वरेर् भयूते । पठदत - पठ्यत े - तेन पुततकादन पठ्यन्ते । गायदत - गीयत े - गायकेन गीतादन गीयन्ते । पचृ्छदत - पचृ््यत े - गुरुर्ा प्रश्नः पचृ््यन्ते । रोचत े - रुच्यते - मो क ः मह्यिं रुच्यते । भक्षयदत - भक्ष्यत े - मया तवा फुलादन भक्षन्त े। गच्छदत - गम्यत े - तेन ग्रामः गम्यत े। क्रीडदत - क्रीड्यते - दशशुना क्रीड्यते । हरदत - दह्रयत े - त्वया अजा ग्रामिं दह्रयत े। हदन्त - हन्यत े - राजपुते्रर् दसिंहः हन्यते । दलखदत - दलख्यत े - पुते्रर् दपते्र पत्रिं दलख्यत े। पश्यदत - दृश्यते - बालक ः वकृ्षाः दृश्यन्त े। दतष्ठदत - तथीयत े - साधुना गुटीरे तथीयते । खा दत - खाद्यते - न्त ः दवना दकमदप न खाद्यते । वसदत - उष्यते - महात्मदभः नगरे उष्यत े। करोदत - दक्रयते - अतमादभः शुभकमाणदर् दक्रयन्ते । पूजयदत - पजू्यत े - यत्र नायणः पूज्यन्त ेतत्र ेवताः । गर्यदत - गण्यत े - छाते्रर् शतिं यावत ्गण्यत े। दपबदत - पीयत े - दशशुना गु्धिं पीयत े। कथयदत - कथ्यत े - तवादमना कथा कथ्यत े। तमरदत - तमयणत े - मया सा घटना अधुनादप तमयणते। अदतत - भूयत े - तेन कुत्रादप न भूयते । शरृ्ोदत - िूयत े - मया कथा ियूते । धारयदत - धायणते - रोदगर्ा प्रार्ाः धायणन्ते । ोदग्ध - हु्यते - मया गौः पयः हु्यत े। दबभेदत - भीयत े - दशशुदभः मूषकेभ्यः भीयते । नयदत - नीयते - दशशुना मूषकः हतते नीयत े। याचदत - याच्यत े - याचक ः भ ख्यिं याच्यत े। तरदत - तीयणत े - मया तरर्तालः तीयणत े। सेवत े - सेव्यत े - प्रजादभः राजा सेव्यते । पचदत - पच्यते - रदवना ओ नः पच्यत े। जयदत - जीयते - सेनया युद्धिं जीयते । दचनोदत - चीयत े - मालाकारेर् पुष्पादर् चीयन्त े। शेत े - शय्यत े - पदथक ः शय्यते । मारयदत - दम्रयते - क्षुद्रजन्तुदभः शीघ्रिं दम्रयते । जानादत - ज्ञायते - तेन वाताण न ज्ञायत े। व दत - उद्यते - तेन सत्यम ्उद्यते । 7. रात्रौ (9-15) ..................... वा ने प्रीदतभोजनम्। 8. रात्रौ (9-45) ................... वा ने प्रसा दवतरर्म्, प्रतथानिं च। 9. प्रातः (10-30) ................ वा ने मखु्यादतथेः आगमनम्। 10. प्रातः (11-00) ................ वा ने पाररतोदषका-दवतरर्म्। 11. मधयाहे्न (12-15) ................... वा ने मुख्यादतथेः भाषर्म,् सािंतकृदतक-कायणक्रमश्च। 12. मधयाहे्न (1-45) ..................... प्रीदतभोजनम्। 13. प्रातः (7-30) .................... वा ने प्राथणना सभा। 14. प्रातः (10-00) ................... वा ने अधाणवकासः। 15. मधयाहे्न (11-45)..................... वा ने दवदवधाः क्रीडाः। 16. मधयाहे्न (1-15) ..................... वा ने पूर्ाणवकाशः। 17. 6-15 ..................... सायम् अदतथीनाम् आगमनम्, जलपानम्। 18. 7-30 ...................... सायम ्काव्यगोष्ठी। 19. 8-15 ...................... सायम ्भदक्तसङ्गीतम्। 20. 10-00 ................... सायम् समापनम्। 21. प्रातः (9-30) .................. वा ने प्राथणना भदक्तसङ्गीतम्। अव्यय – पदानि మూడులింగములిందూ, ఏడువిభక్తు లిందు, మూడువచనములిందును, అన్నివాక్యములిందు ఏది ఒకేరూపములోనుిండి, మార్పులులేన్న రూపముగ ఉనిది ఉనిట్లు గర హింపదగినదిగ ఉిండునో అది అవయయము అనబడును. एषां नत्रषु नलङ्केषु , नत्रषु वचनेषु सवागसु नवभनक्तषु च एकमेव रूपं भवनत, नवकारो न जायते। In all three genders, all case’s, in three objects everywhere equal words not change. 1. उच्चदिः (Loudly) 1. श्येनः उच्च ः उड्डयदत । 2. जाले पदततेन दसिंहने ............ रुद तम् । 3. .................पाठिं पठ । 4. ................. तवरेर् गीतिं गायत । 5. ................. मा हस । 6. ये घनाः ................... गजणदन्त ते न वषणदन्त । 7. ................... शिंखना ः किणव्यः । 2. च (And) 1. आन्ध्रप्र ेशे कृष्र्, गो ावरी, पने्ना नद्यः च प्रवहदन्त। 2. लता, सीता, प्रज्ञा च ेवालयिं गच्छदन्त। 3. कादल ासः, मम्मटः, आनन् वधणनः च सिंतकृत कवयः सदन्त। 4. जग ीशः, दलदखतः, सन् शेः च दमत्रादर् सदन्त। 5. रामः, लक्ष्ममः, भरतः, शतु्रघ्नः च भ्रातराःसदन्त। 3. श्विः (Tomorrow) 1. श्वः अहम् हेलीं गदमष्यादम । 2. ............... अहिं दवद्यालयिं न गदमष्यादम । 3. .............. अतमाकिं परीक्षा भदवष्यदत । 4. .............. अवकाशो नादतत । 5. अद्य शदनवारः अदतत .............. रदववारः भदवष्यदत । 6. ................ अवकाशो भदवष्यदत । 7. ................ दकिं भदवष्यदत इदत कोऽदप न जानादत । 8. अहिं श्वः वारर्सीं गदमष्यादम। 9. श्वः कः वासरः भदवष्यदत? 10. श्वः भानुवासरः भदवष्यदत। 4. ह्यिः (Yesterday) 1. ह्यः रात्रौ मया एकः तवप्नः दृिः । 2. .................. दवहारर चेन्नय् नगरात् आगतः । 3. .................. आद केशवः गहृे न आसीत् । 4. ................. अहिं दवद्यालयिं न अगच्छम् । 5. तव कायाणलये ................... अवकाशः आसीत् । 6. ................... शदनवासरः आसीत् । 7. ह्यः मम गहृ ेउत्सवः आसीत्। 8. ह्यः छात्रः दवद्यालयम् अगच्छत्। 9. ह्यः कः वासरः आसीत्। 10. ह्य मङ्गलवासरः आसीत्। 5. अद्य (Today) 1. अद्य सोमवासरः अदतत श्व कः वासरः भदवष्यदत। 2. अद्य भवान् कुत्र गच्छदत। 3. अद्य महती कलाके्षते्र कः कायणक्रमः चलदत। 4. दमत्रेन सह अद्य भाग्यनगरिं गच्छादम। 5. अद्य कक्षायािं बहु कोलाहलम् अदतत। 6. अत्र – तत्र (here – there) 1. अत्र – तत्र सः राक्षसः कुत्रादप नासीत् । 2. अत्र अहिं तािं तमरादम तत्र सा मािं तमरदत । 3. अत्र अहिं कुशलिं तत्र त्विं कुशलम् । 7. यत्र – कुत्र (where; where) 4. ............... कायं न कतणव्यम् । 5. ............... दववा िं न कुरु । 6. दवद्यािं दवना जीवनिं ..................... भवदत । 16. शनदिः – (Slowly) 1. सः मिः अदप शन ः दलखदत । 2. ततम दनव ेय यत् ............. सवो दवद तो भदवष्यदत । 3. कूमणः शन ः चलदत । 4. दिचदक्रका शन ः गच्छदत । 5. दशशुः ............ चलदत। 6. गुणमपवणतलिंघनिं ................. सम्भवदत । 7. इ िं पुततकिं .............. पदठतव्यम् । 8. गजः तथूलः भवदत अतएव ............. चलदत । 9. वसन्ते पवनः ............. वहदत । 17. अनप - ( भी, also, too, in addition) 1. सः मिः अदप शन ः दलखदत । 2. सः ग्रामिं गतः, त्वम् --------- ग्रामम् गच्छ । 3. सः न केवलिं त्वाम् एव, अदपतु, माम् -------------- अमारयत् । 4. --------- तवर्णमयी लिंका न मे रोचते लक्ष्मर् । 5. जननी जन्मभूदमश्च तवगाण ्---------- गरीयसी । 6. ---------- कुशली भवान् ? 7. अदप च , तेन ------- दनजः भागः गहृीतः । 18. कुतिः (from where,) 1. भवान् कुतः आगतः अदतत? 2. पषु्प ः दवना उपवनतय शोभा ...........? 3. ............. आगतः भवान् ? 19. इतस्ततिः – (here and there) 1. रात्रौ कुक्कुराः इततततः भ्रमदन्त । 2. सः .................. अपश्यत् परम् ऋदषः कुत्रादप नासीत् । 3. रू शणने जनाः ................ गच्छन्तः दृश्यन्ते । 4. लक्ष्यिं दवना जनः इततततः पररभ्रमदत। 5. सः इततततः भ्रमदत। 20. यनद – तनहग (ఎప్పుడైతే అప్పుడు) 1. यद सूयणः उ ेदत तदहण अन् कारः न दृश्यते। 2. यद वदृष्ठः पतदत तदहण श्यामः न भवदत। 3. यद दवदु्यत् अगच्छत् तदहण व्यजनः न चलदत। 21. यावत् – तावत् (when – then) 1. यावत् तथातयदन्त दगरयः तावत् रामायकथा लोकेषु प्रचररष्यदत । 2. यावत् धमणः ................. सदृिः । 3. यावत् ीयते ................ धनतय स पुयोगः वतणते । 4. यावत् उपाद्यायः आगच्छदत तावत् छात्राः उदििदन्त । प्रकारः अव्ययः प्रयोग- समयबोधक तथानबोधक प्रश्नबोधक पुरा, ह्यः, श्वः, अधनुा, य ा, त ा अत्र, यत्र, तत्र, अन्यत्र, सवणत्र क ा, कुतः, कुत्र, दकमथणम् पुरा शरथः नाम नपृः आसीत् । ह्यः सोमवासरः आसीत् । श्वः बुधवासरः भदवष्यदत । अत्र प्रकाशः न अदतत । तवर्णमदन् रिं यत्र अदतत । मयूरः तत्र अदतत । दवहारर अत्र अदतत अन्यत्र अदतत । वायुः सवणत्र अदतत । ेवः सवणत्र अदतत । कोदकलः क ा कूजदत ? वायुः कुतः आयादत ? धमणः कुत्र अदतत ? सः दकमथं पठदत ? दमदित युग्म दनषेधाथणक इदत, इव, दचत्, चन, उच्च ः, यत्, सहसा, क ादप, वथृा । य ा-त ा, यत्र-तत्र, यावत्-तावत्, यथा-थथा मा, न य ा मेघाः गजणदन्त त ा मयचूराः नतृ्यदन्त। यत्र वदह्नः तत्र तापः । यावत् तथातयदन्त दगरयः तावत् रामायर्ी कथा लोकेषु प्रचररष्यदत । यथा राजा तथा प्रजा । धवदनिं मा कुरु । अव्यय पदानन 1.कथम् How 2. दकमथणम् why because 3. नूनम् Strong 4. यद Suppose 5. तदहण But 6. तूष्र्ीम् Calm 7. बदहः Out side 8.अन्तः In side 9. कुतः From where 10. सवण ा Always 11. नमः Wish 12. क ा When 13. य ा Then 14. त ा Then 15. दधक् Refuse 16. द वा Day 17. नक्तम् Night 18. दह Only, indeed 19. अधः Down 20. उपरर Above 21. इदत Like this 22. साध ु Good 23. सम्यक् Good way 24. व Certain 25. प्रदत To wards 26. अतीव Over, too 27. अदत Many, more 28. शन ः Slowly 29. सहसा Suddenly 30. कदत Howmany 19. त ेकन्य ेपठदत । - ते कन्य ेपठतः । 20. त ेपरधनिं न चोरयदत । - ते परधनिं न चोरयदन्त । 21. त्विं ततय सेवािं कुरुत । - त्व ततय सेवािं कुरु । 22. त ेसवे ह्यः न अपठत् । - ते सवे ह्यः न अपठन् । 23. अत्र सरोवरे आपः अदतत । - अत्र सरोवरे आपः सदन्त । 24. छात्रियिं पठतः । - छात्रियिं पठदत । 25. दविान् सवणत्र पूज्यन्त े। - दविान् सवणत्र पूज्यत े। 26. सवणः तवाथ ंसमीहन्ते । - सवणः तवाथं समीहते । 27. दपतरौ पुत्रिं पालयदन्त । - दपतरौ पुत्रिं पालयतः । 28. वकृ्षषेु कदपः वसदन्त । - वकृ्षेषु कपयः वसदन्त । 29. पुरा वीरवरो नाम राजा आसन ्। - पारा वीरवरो नाम राजा आसीत ्। 30. त ेबादलके गहृ ेएव अपठत ्। - ते बादलके गहृे एव अपठताम् । 31. एक ा चत्वारर दमत्रादर् वनम ्अगच्छत् । - एक ा चत्वारर दमत्रादर् वनम् अगच्छन् । 32. वयिं भारतीयाः अदतम । - वयिं भारतीयाः तमः । 33. त ेसवे ह्यः न अपठत् । - ते सवे ह्यः न अपठन् । 34. नद्यः लोकमातरः अदतत । - नद्यः लोकमातरः सदन्त । 35. म्पती पुत्रम् अभाषत । - म्पती पुत्रम् अभाषेताम ्। 36. इमे छात्रौ पठतः । - इमौ छात्रौ पठतः । 37. त्रयः बालकः पठदन्त । - त्रयः बालकाः पठदन्त । 38. वयिं तवतन्त्रभारततय नागररकः तमः - वयिं तवतन्त्रभारततय नागररकाः तमः । 39. सः सुन् रिं फलादन खा दत । - सः सुन् रादर् फलादन खा दत । 40. राज्ञा ततम पञ्चशतादन सुवर् ं िादन । - राज्ञा ततम पञ्चशतिं सुवर्ाणदन िादन । 41. नद्यः परोपकाराय वहदत । - नद्यः परोपकाराय वहदन्त । 42. ततय चत्वारर वधणते । - ततय चत्वारर वधणन्ते । 43. त ेमम दमत्रादर् अदतत । - ते मम दमत्रादर् सदन्त । 44. त्रीदर् बादलकाः पुततकिं पठदन्त । - दतस्ः बादलकाः पुततकिं पठदन्त । 45. ततय कलत्रिं गुर्वान ्अदतत । - ततय कलत्रिं गुर्वती अदतत । 46. कृष्र्वर्ं मगृः धावदत । - कृष्र्वर्णः मगृः धावदत । 47. पयः मधुरः अदतत । - पयः मधुरम् अदतत । 48. अदग्नः तीव्रा अदतत । - अदग्नः तीव्रः अदतत । 49. रमर्ीयः वनिं मह्यिं रोचते । - रमर्ीयिं वनिं मह्यिं रोचत े। 50. दपता चतुरः कन्याः अपाठयत् । - दपता चतस्ः कन्याः अपाठयत ्। 51. सुशीला पुततकिं पदठतवान ्। - सुशीला पुततकिं पदठतवती । 52. भ्रमरार्ािं मधु दप्रयः भवदत । - भ्रमरार्ािं मधु दप्रयिं भवदत । 53. मगृार्ािं गात्रादर् म ृ ुभवदन्त । - मगृार्ािं गात्रादर् म ृदून भवदन्त । 54. इमिं कथािं शरृ्ु । - इमािं कथािं शरृ्ु । 55. सा दवश्वदवद्यालये दितीयम ्आसीत् । - सा दवश्वदवद्यालये दितीया आसीत ्। 56. सा कक्षायािं कीदृशम् आसीत ्? - सा कक्षायािं कीदृशी आसीत ्? 57. त्रयः सुन् राः बादलकाः गच्छदन्त । - दतस्ः सुन् यणः बादलकाः गच्छदन्त । 58. इयिं कन्या गरु्वान् अदतत । - इयिं कन्या गरु्वती अदतत । 59. अतय बादलकायाः गहृिं कुत्रादतत ? - अतयाः बादलकायाः गहृिं कुत्रादतत ? 60. त्रीदर् बालकाः पुततकिं पठदन्त । - त्रयः बालकाः पुततकिं पठदन्त । 61. मया रु न्ती स्त्री दृिा । - मया रु ती स्त्री दृिा । 62. सीता रामतय दप्रयम ्आसीत ्। - सीता रामतय दप्रया आसीत् । 63. अहिं शतान ्जनान् अपश्यम् । - अहिं शतिं जनान् अपश्यम् । 64. त्विं धनाजणने रतम् अदस । - त्विं धनाजणने रतः अदतत । 65. ततय मातुः नाम कः अदतत ? - ततय मातुः नाम दकम् अदतत ? 66. अहिं तिं पुततकिं पदठतवान् । - अहिं तत् पुततकिं पदठतवान ्। 67. रूतः पवणतादन रम्याः । - रूतः पवणताः रम्याः । 68. गिंगायाः जलिं पदवत्रः अदतत । - गिंगायाः जलिं पदवत्रम् अदतत । 69. वकेृ्षषु कपयः कू णदत । - वकेृ्षषु कपयः कू णदन्त । 70. भवान् दकमथणम् दवद्यालयिं न गच्छदस । - भवान् दकमथणम् दवद्यालयिं न गच्छदत । 71. पुततकालये शतादन पुततकादन सदन्त । - पुततकालये शतम् पुततकादन सदन्त । 72. चत्वारः दमत्रादर् पठनाय दवद्यालयिं गच्छदन्त। - चत्वारर दमत्रादर् पठनाय दवद्यालयिं गच्छदन्त । 73. इमे छात्रौ मधुरादर् फलादन भक्षयतः। - इमौ छात्रौ मधुरादर् फलादन भक्षयतः। 74. मम दमत्रिं कठोरः अदतत । - मम दमत्रिं कठोरम् अदतत । 75. अयम् ललना ग्रामिं गच्छदत । - इयम् ललना ग्रामिं गच्छदत । 76. अदग्नः तीव्रा भवदत । - अदग्नः तीव्रः भवदत । 77. मयूरी सिंतकृतपुततकिं पठतवान ्। - मयूरी सिंतकृतपुततकिं पदठतवती । 78. चौराः परद्रव्यादर् चोरयदत । - चौराः परद्रव्यादर् चोरयदन्त । 79. वयम् श्वः मुम्बईनगरिं गच्छादम । - वयम् श्वः मुम्बईनगरिं गदमष्यामः। 80. दशष्याः सुन् रिं दचत्रादर् पश्यदन्त । - दशष्याः सुन् रार्ी दचत्रादर् पश्यदन्त ।