Docsity
Docsity

Prepara tus exámenes
Prepara tus exámenes

Prepara tus exámenes y mejora tus resultados gracias a la gran cantidad de recursos disponibles en Docsity


Consigue puntos base para descargar
Consigue puntos base para descargar

Gana puntos ayudando a otros estudiantes o consíguelos activando un Plan Premium


Orientación Universidad
Orientación Universidad

informacion en quechua, Resúmenes de Derecho

palabras y cuentos en quechuav

Tipo: Resúmenes

2022/2023

Subido el 03/12/2023

david-bautista-34
david-bautista-34 🇧🇴

5 documentos

Vista previa parcial del texto

¡Descarga informacion en quechua y más Resúmenes en PDF de Derecho solo en Docsity! a E o N 0 e E 5] >= o Ñ Q a 2 a 0 o ás QALLARINAPAQ i qallarinapaq Curso básico de quechua boliviano Pedro Plaza Martínez, Ph D. 2009 QALLARINAPAQ iv su aspecto más caracterizante es la creatividad lingüística. Luego viene la sección de vocabulario que proporciona más palabras para ir construyendo oraciones en base a los diálogos. Sigue una sección explicativa de la gramática para aquellos interesados en comprender más académicamente las estructuras de la lengua. Finalmente, hay una serie de ejercicios encabezados por ejemplos, que el estudiante debe comprender completamente, antes de realizarlos. La idea es que en estos ejercicios, los estudiantes vayan imaginando los significados que se van generando con los dichos ejercicios. Cabe señalar que el método utilizado en este texto sigue la tradición audio-lingual, por lo que proporciona estructuras y palabras por medio de los diálogos y vocabularios y los ejercita abundantemente en la sección de ejercicios. Estos contenidos lingüísticos, sin embargo, pueden utilizarse como insumos para ponerse a hablar la lengua en cuanta ocasión se presente. Cierta vez, una persona muy motivada estudió una unidad por día y terminó el texto en un mes, pero eso implicó dos horas de clases diarias y cinco horas de estudio individual. Al final esta persona estaba hablando el quechua de manera más que aceptable. En todo caso, estudiar, aprender y adquirir el quechua depende de la energía y el tiempo que el interesado esté dispuesto a invertir. Cuánto más se hable, cuánto más se codifique los significados del pensamiento profundo en la lengua, más se desarrollará la lengua y así la competencia lingüística y comunicativa. Finalmente, deseo agradecer a todos mis alumnos a cuyas preguntas e interés pretendo dar respuesta a través del presente texto. Por último deseo rendir homenaje póstumo a mi madre Paulina de quien aprendí las palabras y las estructuras que conforman este texto. Cochabamba, diciembre de 2009. Pedro Plaza Martínez QALLARINAPAQ v ALFABETO OFICIAL ÚNICO PARA LA ESCRITURA DEL QUECHUA Y DEL AYMARA CONSONANTES Bilabiales Dentales Palatales Velares Postvelares Oclusivas Simples Aspiradas Glotalizadas p ph p’ t th t’ ch chh ch’ k kh k’ q qh q’ Fricativas s [sh] j [x] Nasales m n ñ Laterales l ll Vibrantes r Semiconsonantes w y VOCALES Anteriores Centrales Posteriores Cerradas i u Medias [e] [o] Abiertas a Nota: las letras entre corchetes son variantes fonéticas y no son utilizadas en la escritura de las palabras quechuas en este texto. Se pueden utilizar en algunos préstamos del castellano. PRINCIPIOS DE LA ESCRITURA NORMALIZADA Las letras no dicen nada, el que dice (pronuncia de alguna manera) es Ud. (Paul Heggarty). La escritura y la pronunciación son dos niveles de representación diferentes. La escritura no impide la pronunciación local o regional. La escritura no debe ser reducida a lo fonémico y local. La escritura al trascender los límites locales y fonémicos debe ser estudiada y aprendida. QALLARINAPAQ vi Reglas para usar las grafías Las grafías entre paréntesis constituyen variantes de la pronunciación y no se utilizan en la escritura normalizada. Para las vocales solamente hay necesidad de escribir las tres letras siguientes: i, u, a. Las letras -i, y -u responden a la regla de pronunciación siguiente: → [e] cuando hay Q en la palabra: irqi → [erqe] /i/ → [i] cuando no hay Q en la palabra: simi → [simi] → [o] cuando hay Q en la palabra: urqu → [orqo] /u/ → [u] cuando no hay Q en la palabra: muju → [muju] *Para las consonantes p, t, ch, k, y q opera una regla similar. Estas letras tienen dos pronunciaciones: una oclusiva delante de vocal y otra fricativa detrás de vocal en la sílaba. → [p] delante de vocal: pusaq → [pusax] /p/ → [j] detrás de vocal: llip-t’a → [lliwjt’a] o [llujt’a] → [t] delante de vocal: takiy → [takiy] /t/ → [s] detrás de vocal: that-kiy → [thaskiy] → [ch] delante de vocal: chunka → [chunka] /ch/ → [sh] detrás de vocal: phuch-ka → [phushka] QALLARINAPAQ 1 JUK ÑIQI: IMAYNALLA QALLARINAPAQ 3 IMAYNALLA  Qallarinapaq IMAYNA cómo; -lla nomás; TATA señor; WALIQ bien; MAMA señora; ALLIN bien; KAY ser, estar; -taq Enfático; -chka progresivo; PAY él, ella; Q’AYA mañana; -kama hasta; TINKUNA encuentro; KILLA-P’UNCHAW lunes.  Rimanakuy 01 Imaynalla ¿Imaynalla tatay? Waliqlla ¿Imaynalla mamay? Allillan ¿Imaynalla kachkanki? Waliqlla kachkani ¿Pay imaynataq kachkan? Allillan kachkan Q’ayakama, tata Siwiku Q’ayakama Tinkunakama Killa -p’unchawkama  Simikuna IMAYNA cómo; IMAYNALLA lit: cómo nomás (estás); ALLIN bien; WALIQ bien; Q’AYA mañana; TATA señor, padre; MAMA señora, madre; LLAQTA pueblo, ciudad, país; AYLLU comunidad; WASI casa; PAMPA llanura, suelo; YACHAY WASI escuela, casa del saber; KAY ser, estar; PURIY caminar; RIY ir; RIMAY hablar, reñir; PARLAY hablar; YACHAY saber; TINKUNA encuentro; TUPANA encuentro; Q’AYA P’UNCHAW día de mañana P’UNCHAWKUNA Los días de la semana KILLA P’UNCHAW lunes; ATI P’UNCHAW martes; QUYLLUR P’UNCHAW miércoles; ILLAPA P’UNCHAW jueves; CH’ASKA P’UNCHAW viernes; K’UYCHI P’UNCHAW sábado; INTI P’UNCHAW domingo (Versión abreviada) KILLACHAW, ATICHAW, QUYLLURCHAW, ILLAPACHAW, CH’ASKACHAW, K’UYCHICHAW, INTICHAW Sutip rantin ÑUQA yo; QAM tu, usted; PAY él, ella Runap sutin Jasinta, Kaliku, Mariya, Mariyanu, Pawlina, Siwiku. QALLARINAPAQ 6 -taq siempre aparece con un Pronombre Interrogativo (Ima ‘qué’; mayman ‘dónde’; etc). En la forma hablada -taq puede omitirse, en cuyo caso el acento aparece en la última sílaba. ¿Imaynallá-taq kachkanki? ¿Cómo estás? ¿Imaynallá kachkanki? ¿Cómo estás? -chka PROGRESIVO ‘Estar ... -ndo’ Purini ‘Camino’ Puri - chka -ni ‘Estoy caminando’ -y VOCATIVO Tatáy ‘Señor mío’ Mamáy ‘Señora mía’ Obsérvese que la acentuación en este caso se da en la última sílaba, en contraposición a la regla general.  Ruwaykuna a) YUYARINA 1) Imaynalla ¿Imaynalla ____y? Waliqlla ¿_________ mamay? ______n ¿Imaynalla ______nki? ________ ______ni ¿Pay _________ kachkan? ________ kachkan Q’ayakama, tata _______ Q’aya____ _______kama Killa-________kama b) QHATICHINA 2) Qam  ¿Imaynalla qam kachkanki? 1. Mama Pawlina 2. Tata Mariyanu 3. Pay 4. Qam 5. Siwiku 6. Mariya 7. Mama _________ 8. Tata _________ 9. Ñuqa 10. Qam QALLARINAPAQ 7 3) Q’aya - tata Mariyanu.  Q’ayakama, tata Mariyanu 1. Tupana - Tata 2. Inti p’unchaw - Mama 3. Q’aya p’unchaw - Tata Kaliku 4. Tinkuna - Mama Kandicha 5. Illapa p’unchaw – Tata Julyan 6. K’uychi p’unchaw - Mama Jasinta 7. Ch’aska p’unchaw - Tata Siwiku 8. Tinkuna - Mama Pawlina 9. Quyllur p’unchaw - Tatay 10. Ati p’unchaw - Mamay c) MUYUCHINA 4) Rimay  ñuqa rimani; qam rimanki; pay riman; Mariya riman 1. Richkay 2. Puriy 3. Yachay 4. Parlay 5. Parlachkay 6. Purillay 7. Kachkay 8. Parlallay 9. Rimachkay 10. Rillay d) YAPANA 5) Ñuqa rimani  Ñuqa lla rimani 1. Tata Siwiku yachan 2. Qam parlanki 3. Pay purin 4. Ñuqa purini 5. Mariyanu -rin 6. Mariya -parlan 7. Pay -llaqtakama rin 8. Alli-n kachkan 9. Ñuqa ayllukama purichkani 10. ¿Imaynataq kachkanki? 6) Llaqtá rini  Llaqta-kama rini 1. Ayllú purin 2. Wasí rin 3. Q’aya, Tata Mariyanu 4. Pay pampá purin 5. Yachay wasí richkani 6. Killa p’unchaw 7. Inti p’unchaw, mamay 8. Tinkuna 9. Q’aya p’unchaw, Mama Mariya 10. Llaqtá purichkanki e) JUNT’ACHINA 7) Ñuqa ri ___.  ñuqa ri – ni. 1. Qam puri ____. 2. Pay yacha ____. 3. Mariya richka ____. 4. Ñuqa rimachka ____. 5. Tata Mamani ri ____. 6. Qam yacha ____. 7. Tata Kaliku puri ____. 8. Pay ri ____. 9. Ñuqa rima ____. 10. Pay purichka ____. 8) ______ rimanki  Qam rimanki 1. __________ parlachkani. 2. __________ richkanki. 3. __________ rin. 4. __________ yachani. 5. __________ purin. 6. __________ richkan. 7. __________ rimani. 8. __________ yachanki. 9. __________ parlan. 10. __________ purinki. f) TIKRANA 9) Ñuqa rimani  Ñuqa rima- chka –ni 1. Wasikama rin 2. Ñuqa waliqlla kani 3. Paylla riman 4. Mama Pawlina wasikama purin 5. Mariyaqa allillan (kan) 6. Pay parlallan 7. Qam allin rimanki 8. Ayllukama rini 9. Wasikama purichkan 10. Yachay wasikama purichkan QALLARINAPAQ 8 10) Ñuqa yachani  Arí, qam yachanki 1. Pay yachan 2. Qam parlanki 3. Ñuqa rimachkani 4. Tata Kaliku purichkan 5. Ñuqa allillan kachkani 6. Pay ayllukama purichkan 7. Qam rimallanki 8. Mama Jasinta yachan 9. Inti p’unchawkama purichkani 10. Illapa p’unchawkama purichkanki g) AKLLANA 12) -nki - -ni - -n 1. Imaynalla kachka________ 2. Tata Mariyanu waliqlla kachka_______ 3. Ñuqa llaqtakama purichka___________ 4. Pay yacha_______ 5. Imaynataq Mama Jasinta kachka__________ 6. ¿Qamrí Imaynataq kachka__________? 7. Kaliku parlachka_________ 8. Ayllu allillan kachka_________ 9. Yachay wasikama qam richka_________ 10. ¿Imaynalla kachka__________ tatáy? h) TAPUYKUNA KUTICHINA 13) Imaynataq kachkanki? (Allillan)  Allillan kachkani 1. Imaynataq Tata Kaliku? (Waliqlla) 2. Imaynataq Mama Jasinta kachkan? (Allin) 3. Imaynataq kachkanki, Mama Mariya? (Allillan) 4. Imaynataq kachkani? (Allillan) 5. Imaynataq pay kachkan? (Allillan) 6. Imaynataq Tata Siwiku kachkan? (Waliqlla) 7. Imaynataq qam kachkanki? (Waliqlla) 8. Imaynataq? (Allillan) 9. Imaynataq yachay wasi (Allillan) 10. Imaynataq kachkanki, tata Sisku? (Waliqlla) i) TAPUYKUNA WAKICHINA 14) Mariya waliqlla kachkan ← ¿Imaynataq Mariya kachkan? 1. Ñuqa waliqlla kani 2. Payqa allillan 3. Tata Siwikuqa waliqlla 4. Qam allin kachkanki 5. Mama Mariya allillan 6. Ñuqa waliqlla kachkani 7. Pay waliqlla kachkan 8. Llaqta allillan kachkan 9. Waliqlla kachkanki 10. Allillan kachkani j) RIMAYKUNA QHATICHINA 15) QAM - TATA KALIKU  T: Imaynalla qam kachkanki? K: Waliqlla T: Imaynalla tata Kaliku kachkan? K: Allillan 1. Tata Siwiku - Qam 2. Ñuqa - Qam 3. Pay - Ñuqa 4. Qam - Mama Mariya 5. Mama Jasinta - Mama Mariya k) QILLQAY 16) Tata Kaliku, Mama Mariya parlachkanku QALLARINAPAQ 11 IMATAQ  Qallarinapaq IMA qué; CHAY eso; SACH’A árbol; -rí? y?; -pis también; JAQAY aquello; URQU cerro; A pues; SUTI nombre; -yki tu; -qa Focalizador; -n su; KANCHA cancha; -y mi; WAWQI hermano  Rimanakuy 02 Imataq ¿Imataq chay? Chayqa sach’a ¿Chayrí? Chaypis ¿Imataq jaqay? Jaqayqa urqu ¿Jaqayrí? ¡Jaqaypis a! ¡Imaynalla! Waliqlla ¿Ima sutiyki? Sutiyqa Kaliku ¿Ima sutin? Sutinqa Mariya ¿Imataq chay? Chayqa wasiy ¿Chayrí? Chaytaq kanchay  Simikuna -Tapuq ranti : IMA qué; -Suti : SACH’A árbol; KANCHA cancha; URQU cerro; SUTI nombre; CHAKRA chacra; QHUYA mina; MAYU río grande; WAYQ’U río, quebrada; LARQ’A canal, acequia; QALLPA terreno; RUMI piedra; QHURA hierba; PAPA papa; SARA maíz; CH’UQLLA choza. -Rimaykuna : LLAMK’AY trabajar; JAMUY venir; PUÑUY dormir; QILLQAY escribir; MIKHUY comer; UPYAY [uxyay] beber. -Wakkuna : A pues -Rikuchiqkuna : KAY esto; CHAY eso; JAQAY, CHAQAY aquello -Yawar masi : WARMI mujer, esposa; QHARI hombre; QUSA esposo; WAYNA el jóven; SIPAS la jóven; WAWA hijo de la madre; CHURI hijo del padre; -Runap sutin : Mirsika, Sisku, Riwuchu, Sisiku, Silistina, Juwana QALLARINAPAQ 12  Simikunap K’askaynin Muyuchina: Posesivos Singulares Llaqta – y "Mi pueblo" Llaqta - yki "Tu pueblo" Llaqta - n "Su pueblo" Tapuy Kutichiy y ←→ yki n ←→ n Nota: Estas terminaciones (y, yki, n) se utilizan cuando el nombre termina en vocal. Si termina en consonante, se agrega la particular eufónica -ni- para evitar el choque de dos consonantes. Wasi → Wasi –y Sipas → Sipas -ni –y P’unchaw → P’unchaw -ni –y Demostrativos de lugar Kay Kay warmiqa jatun Chay Chay warmiqa jamuchkan Jaqay Jaqay qallpakama richkani Tapuqkuna IMA ¿qué? IMATAQ ¿qué es? ¿Imataq chay? ¿qué es eso? ¿Imataq sutiyki? ¿Qué es tu nombre?  K’askaqkuna -pis INCLUSIVIZADOR también Pay yachan Él sabe Paypis yachan Incluso él sabe QALLARINAPAQ 13 En combinación con los sufijos -lla -taq equivale a también (ver KIMSA ÑIQI). -qa FOCALIZADOR Marca la parte de la oración que se desea resaltar, generalmente se usa con los sujetos, y una sola vez en la oración. Qharikuna-qa llamk’achkanku Los hombres están trabajando Wasi-qa Es una casa Su utilización con los verbos conjugados es posible, pero algo restringida. Purini Camino Purini-qa Pero si camino Cuando se agrega una parte de la oración, que se estaba omitiendo, generalmente se marca con -qa, es decir se enfatiza. Pastupi mikhun, uwijaqa. Las ovejas comen en el pasto -rí? CONJUNCION INTERROGATIVA Y ... ? ¿Pay-rí, imaynataq kachkan? ¿Y él, cómo está? ¿Kay chakra-rí? ¿Y esta chacra? -taq ENFATIZADOR ALTERNATIVO Indica una diferencia o alternativa con respecto a algo mencionado anteriormente. Ñuqaqa Qucha Pampamanta kani; pay-taq Chukiyamanta. ‘Yo soy de Cochabamba; y él de La Paz’ Kalikstuqa t’antata munan; Mariya-taq papata. ‘Calixto quiere pan, y Mariya patatas’ Obsérvese la diferencia entre -pis y -taq: ¿Payrí? → (si es igual) Paypis ¿Payrí? → (si es diferente) Paytaq La partícula -taq con los pronombres interrogativos enfatiza la interrogación (¿Imayna-taq? ¿Cómo es?), y con otras palabras la alternativa (Pay-taq yachan Y él sabe). QALLARINAPAQ 16 14) Ñuqa allillan kachkani?  ¿Qamrí? 1. Ñuqa llaqtakama rini 2. Pay wasinkama purin 3. Mama Mirsika puñuchkan 4. Qam yachanki 5. Tata Kaliku mikhuchkan 6. Pay upyachkan 7. Qam qillqachkanki 8. Ñuqa llamk’achkani 9. Ñuqa jaqaykama richkani 10. Qam p’unchawkama puñuchkanki 15) Kayqa chakra (qallpa)  Kayqa chakra, kaytaq qallpa Kayqa chakra (chakra)  Kayqa chakra, kay-pis chakra 1. Kayqa rumi (rumi) 2. Chayqa larq’a (mayu) 3. Jaqayqa wasi (ch’uqlla) 4. Chayqa qallpa (chakra) 5. Kayqa sach’a (sach’a) 6. Jaqayqa sara (sara) 7. Chayqa papa (sara) 8. Kayqa qhura (sach’a) 9. Chayqa mayu (wayq’u) 10. Kayqa qhura (qhura) g) AKLLANA 16) -qa - -rí? 1. Pay_____, imaynataq kachkan? 2. Pay_____ allillan kachkan 3. Qam_____, imaynataq kanki? 4. Tata Kaliku______ qillqan 5. Imataq jaqay? Jaqay______ mayu 6. Mama Silistina_____ ñawirichkan 7. Wawan/churin_____ yachay wasikama richkan 8. Qusayki/warmiyki_____, imaynataq? 9. ¿Chay_____, imataq? 10. Jaqay_____ papa 17) -pis - -taq 1. Ñuqa yachani, pay________ yachan 2. Ñuqa purini, qam______ jamunki 3. Chayqa wasi, chay_____ ch’uqlla 4. Chayqa mayu, chay_____ mayu 5. Jaqayqa sach’a, jaqay______ qhura 6. Kayqa rumi, kay______ rumi 7. Chayqa mayu, chay______ wayq’u 8. Kay qallpa, kay_____ chakra 9. Payqa mikhun, pay_____ upyan 10. Payqa puñun, pay______ puñun. h) TAPUYKUNA KUTICHINA 18) ¿Imataq chay? (sach’a)  Chayqa sach’a 1. Rumi 2. Qallpa 3. Qhura 4. Sach’a 5. Mayu 6. Larq’a 7. Sara 8. Kancha 9. Urqu 10. Ch’uqlla 19) ¿Ima sutiyki? (Juwan)  Sutiyqa Juwan 1. ¿Ima sutin? (Mirsika) 2. ¿Ima sutin? (Sisku) 3. ¿Ima sutin? (Riwuchu) 4. ¿Ima sutiyki? (Sisiku) 5. ¿Ima sutiyki? (Silistina) 6. ¿Ima sutiyki? (Juwana) 7. ¿Ima sutiy? (___________) 8. ¿Ima sutiy? (Tuliku) 9. ¿Ima sutiyki? (____________) 10. ¿Ima sutin? (___________) 20) 1. ¿Imaynalla kachkan? (Waliq) 2. ¿Imataq chay? (Wasiy) 3. ¿Imataq sutiyki? (____________) 4. ¿Imataq sutin? (______________) 5. ¿Imataq jaqay? (_____________) QALLARINAPAQ 17 i) TAPUYKUNA WAKICHINA 21) Sutinqa Mariya ← ¿Imataq sutin? 1. Sutiyqa Sisku 2. Sutinqa Mirsika 3. Chayqa llaqtay 4. Kayqa chakrayki 5. Jaqayqa mayu 6. Allillan kachkani 7. Sutinqa Mariya 8. Jaqayqa sara 9. Kayqa kanchan 10. Chayqa wasiy j) RIMAYKUNA QHATICHINA: 22) Qam - sara  T: ¿Imaynataq qam kachkanki? K: Waliqlla / Allillan kachkani T: Imataq chay? K: Chayqa -saray 1. Pay - ch‘uqlla 2. Ñuqa - wasi 3. Mama Silistina - chakra 4. 5. Tata Sisku - qallpa 6. Warmiyki/Qusayki - kancha 7. Mamayki - papa 8. Tatayki - sara 9. Qam - larq’a 10. Ñuqa - Ayllu k) QILLQAY 23) Tata Kaliku, Mama Silistina kanchapi parlachkanku. QALLARINAPAQ 21 MAYPI  Qallarinapaq MAYPI dónde; KAKUY estar, permanecer; TIYAKUY residir; JATUN grande; SUTIKUY llamarse; CHAYPI ahí; -pi en; -ku intensivo; -pis -lla -taq también  Rimanakuy 03 Maypi ¿Imaynalla kakuchkanki? Allillan kakuchkani ¿Tataykirí, imaynataq kachkan? Tataypis allillantaq ¿Maypitaq tiyakuchkan? Jatun Ayllupi tiyakuchkan ¿Qamkuna maypitaq llamk’achkankichik? Ñuqaykuqa jaqay mayupi llamk’achkayku ¿Paykunarí? Paykunapis chayllapitaq llamk’achkanku (Paykunataq urqupi llamk’achkanku) ¿Ima sutikunki? Mariya sutikuni ¿Qusaykirí, ima sutikun? Payqa Mariyanu sutikun  Simikuna MAYPI dónde; CHIMPA el frente; QHATU mercado; PUKLLAY jugar; TIYAY haber, existir, vivir; TIYAKUY residir; TARPUY sembrar; QHIPAKUY quedarse; WIÑAY Verbos con -ku: KAKUY estarse; PURIKUY caminar, -pasearse; RIMAKUY hablar uno mismo; PARLAKUY hablar uno mismo; UPYAKUY beber; LLAMK’AKUY trabajar; PUÑUKUY dormir; MIKHUKUY comer; QILLQAKUY escribir; PARLAKUY hablar *En estos verbos, la partícula -ku indica una participación intensiva del sujeto, que a veces en la traducción aparece como un pseudo reflexivo. En algunos verbos también se obtiene un significado derivado especial. Ejemplo: yachakuy acostumbrarse . QALLARINAPAQ 22 Yawar masikuna: WAWQI hermano del hermano; ÑAÑA hermana de la hermana; TURA hermano de la hermana; PANA hermana del hermano Llaqtakunap sutin: QUCHA PAMPA Cochabamba; CHUKISAKA Chuquisaca; CHUKIYA La Paz; QULLQI CHAKA Colquechaca (puente de plata); P’UTUQSI Potosí; URU-URU Oruro; Yanawaya Titikachi Chayanta Rikuchiqkuna: KAYPI aquí; CHAYPI ahí; JAQAYPI, CHAQAYPI allí, allá Sutikunap rantin: ÑUQANCHIK nosotros/as (todos) ÑUQAYKU nosotros/as (menos tu) QAMKUNA ustedes PAYKUNA ellos/as  Simikunap K’askaynin Demostrativos de lugar KAYPI Kaypi kachkani Estoy aquí CHAYPI Chaypi llamk’an Trabaja ahí JAQAYPI, CHAQAYPI Jaqaypi chakraqa La chacra está allí Tapuqkuna MAY dónde (lugar) MAYPI (en) dónde MAYKAMA hasta dónde Kunan Pacha Ñuqa llamk’a-ni (yo trabajo) Qam llamk’a-nki Pay llamk’a-n Ñuqanchik llamk’a-nchik (inclusivo) Ñuqayku llamk’a-yku (exclusivo) Qamkuna llamk’a-nkichik Paykuna llamk’a-nku QALLARINAPAQ 23 La primera persona plural nosotros en el quechua tiene dos formas: ñuqanchik que indica la inclusión de la segunda persona, y ñuqayku que la excluye. El progresivo -chka se agrega delante de la conjugación, arriba subrayada, dándole la significación de duración o progresión de la acción: Ñuqa llamk’achkani estoy trabajando * En las preguntas y respuestas la primera y segunda persona cambian de acuerdo al esquema siguiente: Ñuqa ←→ Qam Ñuqayku ←→ Qamkuna Estructuras: Jatun ayllu; jaqay wasi Payqa Mariya; paypis Mariyallataq Payqa Mariya; paytaq Juwana *Recuerde que en la conjugación del verbo KAY ser, estar, la forma kan de la 3ra persona se omite, excepto si está acompañada de algún sufijo. Ñuqa qhari kani soy hombre Payqa qhari él es hombre En la oración Payqa qhari, el verbo conjugado -kan se sobreentiende.  K’askaqkuna -pis .. -lla .. -taq ‘También’ Ñuqapis waliqllataq ‘Yo también estoy bien’ Paypis waliqllataq ‘Él/ella también está bien’ Kaypis ñanllataq ‘Esto también es (un) camino’ También se puede usar sin –lla .. taq: Chaypis puka Eso también es (de color) rojo Chaypis pukallataq Eso también es (de color) rojo La partícula -pis requiere que los nombres estén marcados por algún CASO: ñuqa-pis (caso Nominativo); Wasi -pi -pis (caso Locativo) QALLARINAPAQ 26 f) JUNT’ACHINA 9) -yku -nchik -nkichik -nku 1. Ñuqanchik kanchapi puklla_____ 2. Qamkuna yachay wasipi parla_____ 3. Paykuna tarpu_____ 4. Paykuna wasillapi kaku_____ 5. Ñuqayku Yanawayapi tiya_____ 6. Ñuqayku wasinpi puñu_____ 7. Ñuqanchik ayllupi qhipaku_____ 8. Ñuqayku qillqa_____ 9. Paykuna puriku_____ 10. Qamkuna chaypi kachka_____ f) TIKRANA 10) Ñuqa chaypi tiyani  Ñuqayku chaypi tiyayku 1. Pay chaypi wiñan 2. Qam llaqtapi tiyakuchkanki 3. Pay chimpa ayllupi qhipakun 4. ñuqa Chukiyapi tiyani 6. Pay jaqaypi upyachkan 7. Qam Titikachipi llamk’anki 8. Ñuqa P’utuqsipi wiñakuni 9. Ñuqa llaqtakama purichkani 10. Qamqa waliqlla kakuchkanki 11) Chayqa mayu  Chay-pis mayu-lla-taq 1. Chayqa qhatu 2. Jaqayqa llaqta 3. Payqa waway/churiy 4. Kayqa chakra 5. Paykunaqa allin kachkanku 6. Kayqa qallpay 7. Chayqa kanchayki 8. Payqa ayllupi tiyan 9. Jaqayqa larq’a 10. Kayqa wasin 12) Ñuqa qhatuni  Ñuqa-pis qhatu-lla ni-taq 1. Ñuqayku chaypi tiyakuyku 2. Kaypi puñunku 3. Titikachikama rini 4. Chay qallpapi tarpun 5. Ñuqanchik kay ayllupi qhipakunchik 7. Qamkuna qillqankichik 8. Ñuqayku llamk’akuyku 9. Chay warmi wawan 10. Paykuna llamk’anku g) AKLLANA 13) -pi -ku -pis -qa 1. Wasi_____ tiya_____chkan 2. Wasipi_____ llamk’allanitaq 3. Paykuna_____ llaqta_____ tiya_____ nku 4. Wasin_____ jaqay_____ kachkan 5. Qamkuna_____ chayllapitaq llamk’ankichik 6. Ñuqayku_____ jaqay ayllu______ tiya_____yku 7. Qamkuna_____ chaylla_____taq tiya_____ nkichik 8. Ñuqa______ Chayanta______ wiña_____ni 9. Paykuna______ Chayantalla_____taq wiña_____nku 10. Ñuqa______ llaqtakama purichkani h) TAPUYKUNA KUTICHINA 14) ¿Ñuqa yachani, qamrí?  Ñuqa-pis yacha-lla ni-taq 1. ¿Paykuna purinku, paykunarí? 2. ¿Qamkuna rimankichik, ñuqaykurí? 3. ¿Tata Mamani parlachkan, ñuqarí? 4. ¿Ñuqayku llaqtapi tiyachkayku, Qamkunarí? 5. ¿Qam rimanki, payrí? 6. ¿Mama Mariya rin, Tata Qhispirí? 7. ¿Qamkuna llaqtapi qhipakunkichik, ñuqaykurí? 8. ¿Paykuna chakrapi tarpukunku, Qamkunarí? 9. ¿Ñuqanchik richkanchik, paykunarí? 10. ¿Qam parlachkanki, payrí? QALLARINAPAQ 27 15) ¿Maykamataq richkankichik? (Llaqta)  Llaqtakama richkayku 1. ¿Maykamataq tarpunku? (Jaqay-lla) 2. ¿Maykamataq purichkan? (Ayllu) 3. ¿Maykamataq jamuchkanku? (Wasinchik) 4. ¿Maykamataq richkanki? (Yachay wasi) 5. ¿Maykamataq llamk’achkankichik? (Chay pampa) 6. Maykamataq jamuchkan (Qhatu) 7. ¿Maykamataq purichkanki? (Chayanta) 8. Maykamataq richkanchik? (Jaqay sach’a) 9. ¿Maykamataq purichkan? (Chakra) 10. ¿Maykamataq richkanki? (Qhuya) 16) ¿Maypitaq tatayki tiyachkan? (Uru Uru)  Tatayqa Uru Urupi tiyachkan 1. ¿Maypitaq llamk’achkanku? (Chakra) 2. Maypitaq Tata Istiku kachkan? (Llaqta) 3. ¿Maypitaq llamk’achkanki? (Qhuya) 4. ¿Maypitaq qhipakuchkankichik? (Wasi) 5. ¿Maypitaq Mariya kachkan? (Ayllu) 6. ¿Maypitaq llamk’achkanku? (Pampa) 7. ¿Maypitaq kachkanchik? (Chukiya llaqta) 8. ¿Maypitaq llamk’achkankichik? (Qhuya) 9. ¿Maypitaq purichkanku? (Llaqta) 10. ¿Maypitaq kachkankichik? (Jaqay llaqta). 17) 1. ¿Imaynataq panayki kakuchkan? ¿Imaynataq ñañayki? 2. ¿Maypitaq wawqiyki/turayki tiyakuchkan? 3. ¿Imataq chay? 4. ¿Imataq sutiyki? 5. ¿Maykamataq richkanki? 6. ¿Ima sutikunki? 7. ¿Maypitaq tatayki tiyan? 8. ¿Maypitaq paykuna wiñakunku? 9. ¿Maypitaq qillqachkankichik? 10. ¿Imataq kay? i) TAPUYKUNA WAKICHINA 18) Wasipi kachkan  ¿Maypitaq kachkan? 1. Wasipi kachkani 2. Llaqtapi llamk’achkan 3. Kaypi kachkan 4. Chay ayllupi llamk’achkayku 5. Pampapi purichkan 6. Jaqay ayllupi llamk’akuchkayku 7. Yachay wasipi parlachkan 8. Chakranpi llamk’achkan 9. Llaqtanchikpi kachkanchik 10. Jaqay wasipi llamk’achkani. j) RIMAYKUNA QHATICHINA 19) Sach’a - Qhura  T: ¿Imataq chay? K: Chayqa sach’a T: ¿Kayrí? K: Kaytaq qhura Sach’a - Sach’a  T: ¿Imataq chay? K: Chayqa sach’a T: ¿Kayrí? K: Kaypis sach’allataq 1. Qhatun - Qhatun 2. Kanchay - Wasiy 3. Chakran - Kanchan 4. Qallpay - Qallpay 5. Mayu - Larq’a 6. Ch’uqllan - Ch’uqllan 7. Qhuyan - Qhuyan 8. Chakra - Qallpa 9. Mayu - Wayq’u 10. Pampa - Pampa k) QILLQAY 20) ¿Maypitaq tiyakuchkanki? QALLARINAPAQ 31 MAYMANTA  Qallarinapaq MAYMANTA De dónde; -manta de; CHUWA plato; MANKA olla; Q‘UPANA nombre de un lugar; CHUKIYA La Paz; QUCHAPAMA Cochabamba; JAMUY venir; -ykichik de uds; -yku nuestro; SUTIKUY llamarse  Rimanakuy O4 Maymantataq ¿Maymantataq kanki? Q’upanamanta kani ¿Tataykirí? Paypis Q’upanallamantataq ¿Chay chuwaykichik, maymantataq? Kay chuwaykuqa Chukiyamanta ¿Kay mankakunarí? Qucha Pampamanta. ¿Maymanta jamuchkankichik? Llaqtamanta jamuchkayku ¿Paykunarí? Paykunapis, llaqtallamantataq jamuchkanku ¿Ima sutikunki? Mariya sutikuni ¿Payrí, ima sutikun? Paypis Mariyallataq ¿Payrí? Paytaq Kaliku sutikun  Simikuna MAYMANTA de dónde? APAY llevar; CHAYAY llegar; YAYKUY entrar; CHIMPAY acercarse; KUTIY regresar; LLUQSIY salir; RANTIY comprar; WATUY preguntar, averiguar; QHATUY poner a la venta; ÑIY decir KUwan rimaykuna: APAKUY llevar(se); WATUKUY echar de menos, vistar; QHATUKUY exponer productos para la venta MU-wan rimaykuna: CHAYAMUY llegar aquí; KUTIMUY regresar aquí; APAMUY traer; PUKLLAMUY ir a jugar; CHIMPAMUY acercarse aquí; YAYKUMUY entrar aquí; PURIMUY ir a caminar, vagar; YACHAMUY ir a saber, ir a averiguar RANTIMUY ir a comprar; WATUMUY ir a visitar; QHATUMUY ir a vender; LLUQSIMUY salir (de adentro hacia afuera) QALLARINAPAQ 32 KAN (Kay en tercera persona) Hay Q’ASA Depresión en la montaña; CHAKA puente; ÑAN camino; CHIMPA al frente, lo del frente; QHATU mercado; PUNA puna; YUNKA yungas; Q’UÑI-JALLP’A tierras calientes; CHIRI-JALLP’A tierras frías Llimp’ikuna: YURAQ blanco; YANA negro; Yuraq Q’asa (nombre de lugar)  Simikunap K’askaynin Muyuchina: Posesivos Llaqta-y Mi pueblo -yki Tu .. -n Su .. -nchik Nuestro/a (Inc) .. -yku Nuestro/a (Exc) .. -ykichik Vuestro/a .. -nku Su (de ellos/as) .. Tapuqkuna MAYMANTA ¿de dónde? Estructuras KAN Hay En la conjugación del verbo KAY, la 3ra persona singular -kan se sobreentiende. Pero si se usa explícitamente significa "hay" Chaypi juk wasilla kan Ahí hay una sola casa ¿T’anta kanchu? ¿Hay pan? ¿Maypitaq kan? ¿Dónde hay?  K’askaqkuna -kuna PLURALIZADOR ..s/es No tiene exactamente el mismo uso que el plural del castellano; más bien enfatiza la pertenencia a una clase de objetos. QALLARINAPAQ 33 Warmikuna llaqtaman purinku Son las mujeres las que van al pueblo El plural generalmente está implícito en las formas singulares como en: Uwijata qhatin Arrea -una oveja ó Arrea -las ovejas -manta CASO DIRECCIONAL De, desde Indica procedencia, que la acción del verbo parte o viene de la palabra marcada con -manta. Llaqtamanta jamunku Vienen del pueblo Llaqtamanta lluqsinku Salen del pueblo -mu MOVIMIENTO ir a .. Indica que la acción del verbo se realiza luego de un movi miento o desplazamiento físico previo de la persona, acercándose o alejándose del punto de referencia (e.g. el lugar donde están los hablantes). Apay llevar Apamuy traer (acercándose) Llamk’amuy ir a trabajar (alejándose) El movimiento ‘acercándose’ generalmente se da con los verbos de movimiento, como CHAYAY llegar; APAY llevar; KUTIY volver; en cambio en los verbos que se realizan en un solo lugar indica desplazamiento, como en LLAMK’AMUY ir a trabajar. Utilizado con la conjugación regular y dependiendo del contexto puede indicar una acción pasada. Llaqtapi llamk’amuni Fuí a trabajar al pueblo pero: Llaqtapi llamk’amuchkani Estoy yendo a trabajar al pueblo ORDEN DE LOS SUFIJOS VERBALES Puri-ku-mu-chka-lla-nku-qa -kamu QALLARINAPAQ 36 11) Llaqta-pi tiyani (jamuy)  Llaqta-manta jamuni Nota: -pi implica permanencia en un lugar, -manta indica movimiento 1. Qhatupi kachkan (apamuy) 2. Chayantapi llamk’akuchkan (kutimuchkay) 3. Yanawayapi qhipakun (richkan) 4. Tatanqa wasinpi qhipakun (lluqsimuchkay) 5. Payqa chakraykichikpi tarpuchkan (jamuchkay) 6. Ayllupi puñunku (lluqsimuy) 7. Qhatupi llamk’anku (apamuy) 8. Punapi tiyanku (jamuy) 9. Chukisakapi kachkanku (qillqamuchkay) 10. Kanchapi qhatunku (rantimuy) h) AKLLANA 12) -pi, -manta, -kama 1. Chay llaqta_____ jamuchkani 2. Jaqay ayllu_____ tiyakuyku 3. Wasin_____ richkayku 4. Q’aya_____, tata Sisku 5. May_____taq jamuchkanki? 6. Wasin_____ lluqsichkayku 7. Chay_____ sach’akuna kan 8. Jaqay ayllu_____ wawqiy/panay tiyakun 9. Payqa P’utuqsi_____ 10. Qamkunaqa yachay wasi_____ llamk’achkankichik i) TAPUYKUNA KUTICHINA 13) ¿Maypitaq chakrakuna kan? (Jaqay)  Jaqaypi kan, ñin 1. ¿Maypitaq mayukuna kan? (Jaqay) 2. ¿Maypitaq papa kachkan? (Jaqay chimpa) 3. ¿Maypitaq wasikuna kan? (Chay chimpa) 4. ¿Maypitaq qhatu kachkan? (Kay llaqta) 5. ¿Maypitaq t’anta kan? (Llaqtakunalla) 6. ¿Maypitaq ayllukuna kan? (Chay pampakuna) 7. ¿Maypitaq kanchakuna kan? (Ayllu) 8. Maypitaq qhatukuna kan? (Chay llaqta) 9. Maypitaq yachay wasi kachkan? (Jaqay ayllu) 10. ¿Maypitaq chakrayki kachkan? (Chay pampa) 14) ¿Maymantataq chayamuchkanki? (Llaqta)  Llaqtamanta chayamuchkani. 1. ¿Maymantataq jamuchkankichik? (Aylluyku) 2. ¿Maymantataq kanku? (Uru Uru) 3. ¿Maymantataq apamuchkankichik? (Chukiya) 4. ¿Maymantataq chayamuchkanku? (Pampa) 5. Maymantataq jamun (Kancha) 6. ¿Maymantataq? (Apolo) 7. ¿Maymantataq kutimuchkankichik? (Chakray) 8. ¿Maymantataq kankichik? (Llaqta) 9. ¿Maymantataq jamunku? (Mayu) 10. ¿Maymantataq apamunku? (Llaqta). 15) 1. ¿Imaynataq tatayki kachkan? 2. ¿Imataq chay? 3. Maypitaq sach’akuna kan? 4. ¿Maypitaq qamkuna tiyakuchkankichik? 5. ¿Imataq sutiyki? 6. ¿Maypitaq wasi kan? 7. ¿Maypitaq paykuna qhipakunku? 8. ¿Maymantataq lluqsimuchkanku? 9. ¿Maymantataq qamkuna kankichik? 10. ¿Imaynataq qamkuna kakuchkankichik? j) TAPUYKUNA WAKICHINA 16) Ayllumanta chayamun  ¿Maymanta chayamun? 1. Yuraq Q’asamanta 2. Wasinmanta kutimuchkani 3. Yunkamanta jurqhumuyku 4. Llaqtamanta jamuchkayku 5. Ñuqaykuqa Titikachimanta kayku 6. Mayumanta lluqsimuchkayku 7. Uru Urumanta jamuyku 8. Qucha Pampamanta qillqamuy 9. Mamayqa P’utuqsimanta 10. Ayllumantasina chayamuchkanku. QALLARINAPAQ 37 17) 1. Wasiypi tiyachkan 2. Ñuqankuqa allillan kakuchkayku 3. Mayupi kachkanku 4. Sutinqa Yanawaya 5. Paykunaqa allillan kachkanku 6. Jaqayqa mayu 7. Wasikunaqa kaypi kan 8. Chakrapi llamk’achkani 9. Ñuqaykuqa Q’upanamanta kayku 10. Yachay wasimanta jamuchkanku k) RIMAYKUNA QHATICHINA 18) ¿Maymantataq kanki? (Qucha Pampa - Titikachi)  T: ¿Maymantataq kanki? K: Ñuqaqa Qucha Pampamanta kani T: ¿Paykunarí? K: Paykunataq Titikachimanta 1. ¿Maymantataq jamuchkankichik? (Llaqta - Ayllu) 2. ¿Maypitaq tiyachkanki? (Kay ayllu - jaqay llaqta) 3. ¿Maymantataq lluqsimuchkan? (Wasin - wasinku) 4. ¿Maypi llamk’achkanku? (Wasikuna - chakrakuna) 5. ¿Maymantataq kankichik? (Llaqta - Ayllu) l) QILLQAY 19) ¿Maypitaq llamk’anki, imatataq chaypi ruwanki? QALLARINAPAQ 41 IMATA  Qallarinapaq IMATA qué; -ta acusativo; RUWAY hacer; T’URU barro; ICHHU paja; K’UTUY cortar; Q’IPIMUY traer cargando; LLAMT’A leña; CHAYMANTA de ahí  Rimanakuy 05 Imata ¿Qamkuna maypitaq llamk’amunkichik? Punapi llamk’amuyku ¿Chaymantachu jamuchkankichik? Arí, chaymanta ¿Qam imata q’ipimuchkanki? Ichhuta ¿Sapallaykichu q’ipimunki? Arí, sapallay ¿Wawqiykirí? Payqa llamt’ata urqumanta q’ipimuchkan ¿Qamkunarí, imatataq ruwachkankichik? T’uruta ruwachkayku ¿Paykunarí? Paykunataq ichhuta k’utuchkanku  Simikuna Tapuqkuna : IMA qué; IMATA a qué (Acusativo); Suti: QUCHA lago, laguna; YAKU, UNU agua; CHUWA plato; P’ACHA ropa; T’ANTA pan; T’URU barro; ICHHU paja; LLAMT’A leña; LLIKLLA tejido Uywa: WAKA vaca Ukhunchik: MAKI mano; UMA cabeza; UYA cara; CHUKCHA cabello; Rimana: CHURAY poner; MUNAY querer; RUWAY hacer; QHAWAY mirar, cuidar; K’UTUY cortar; Q’IPIY cargar en la espalda; T’AQSAY lavar; MAYLLAY lavar; TAKAY golpear; URMAY caer; RIKUY ver; ÑAQCH’AY peinar KU-wan rimaykuna: QHAWAKUY mirarse; MAYLLAKUY lavarse; URMAKUY caerse; TAKAKUY golpearse; RIKUKUY verse; QHATUKUY exponer productos para la venta; ÑAQCH’AKUY peinarse QALLARINAPAQ 42 KAMU-wan: YACHAKAMUY ir a aprender(se); RANTIKAMUY ir a comprarse; APAKAMUY traerse; PUKLLAKAMUY irse a jugar; PURI KAMUY irse a pasear; QHAWAKAMUY irse a mirar (espectar)/ir a mirarse (por ej. en un espejo); RUWAKAMUY ir a hacerse (algo para uno mismo).  Simikunap K’askaynin Muyuchina: SAPA + POSESIVO y yo solo yki tú solo n él solo, ella sola sapa- nchik nosotros solos yku nosotros solos ykichik ustedes solos nku ellos/as solos ENTONACION ASCENDENTE: ¿Maypi ñinkitáq? ¿Dónde dijiste? ¿Maymanta ñinkitaqrí? ¿De dónde dijiste (que era)? ¿Ima ñintaq? ¿Qué dice? (Entonación descendente) ¿Ima ñintáq? ¿Qué dice, qué significa? no escuché bien. ¿Ima ñinkitaq? ¿Qué dices? ¿Ima ñinkitaq? ¿Qué dices, no escuché bien. La entonación ascendente se utiliza para preguntar por algo que uno no escuchó bien, o sea que se pide confirmación. En cambio, la entonación descendente marca la pregunta normal.  K’askaqkuna -chu INTERROGATIVO de confirmación o negación ¿Ñanchu? ‘¿es camino?’ ¿Paychu? ‘¿es ella?’ QALLARINAPAQ 43 Cualquiera de las partes de la oración puede interrogarse, agregando -chu. La palabra interrogada por lo general se coloca al comienzo de la oración. Qam llaqtaman purinki Tú vas al pueblo ¿Qamchu llaqtaman purinki? ¿Tú vas al pueblo? (¿Eres tú quien va ..?) ¿Llaqtamanchu qam purinki? ¿Vas al pueblo? (¿Es al pueblo a donde vas?) ¿Purinkichu qam llaqtaman? ¿Vas al pueblo? (¿Lo que haces es ir al pueblo?) -ta ACUSATIVO a Marca la palabra sobre la que recae la acción del verbo de manera directa. Ñuqaqa llaqta-ta rikuni Veo -la casa Wasi-ta ruwachkanku Están haciendo una casa Indica también el objeto de un verbo de movimiento. Kay ñan-ta purini Voy por este camino Llaqta-ta chayani Llego al pueblo -ta ADVERBIAL Los adverbios también se marcan con este sufijo. Allin-ta yachani Sé bien Utqhay-ta jamun Viene rápido Este sufijo es opcional; pero si se lo omite el acento queda en la sílaba precedente. T’anta-ta apamun = T’antá apamun Trae pan ¿Imatá ñinki? = ¿Imá ñinki? ¿Qué dice? / ¿Qué has dicho? -ku REFLEXIVO ‘me, te, se, ...’ La acción efectuada por el sujeto recae sobre el mismo sujeto Mayllakuy Lavarse Takakuy Golpearse Urmakuy Caerse *Yuyariy: ku ~ ka / _____ mu El sufijo -ku cambia a -ka delante de -mu; entonces ku+mu se convierte en -kamu. QALLARINAPAQ 46 10) Qharikunaqa wasita ruwachkanku  ¿Qharikuna-chu wasita ruwachkanku? 1. Ñuqayku -t’uruta ruwayku 2. Ñuqaqa punapi llamk’amuni 3. Yunkamanta chayamuchkayku 4. Qam ichhuta q’ipimuchkanki 5. Sapallay q’ipimuni 6. Wawqin/ Turan llamt’ata q’ipimuchkan 7. Wasita qhawachkani 8. Sapallayku wasita ruwayku 9. Paykunaqa punamanta kanku 10. Llamt’ataqa ñuqayku q’ipimuchkayku g) AKLLANA 11) -chu -ku -ta 1. ¿Qam_____ warmi_____ rikunki? 2. ¿Sapallayki_____ puna_____ purinki? 3. Payqa llamt’a_____ q’ipi_____muchkan 4. P’achayki_____ chura_____nki_____ 5. Wasinpi_____ qhipa_____ nkichik 6. ¿Llamt’a_____ q’ipimuchkan_____? 7. Chuwakuna_____ qhatumanta ranti_____ ni 8. P’achan_____ chura_____chkan 9. Paykuna_____ p’acha_____ ranti_____munku 10. ¿Makin______ ______ maylla_____chkan? h) TAPUYKUNA KUTICHINA 12) ¿Ichhutachu q’ipimuchkanki?  Arí, ichhuta 1. ¿Llamt’atachu wayqiyki/turayki apamuchkan? 2. ¿T’urutachu ruwachkankichik? 3. ¿Qamkunachu p’achata rantikuchkankichik? 4. ¿Paychu p’achanta t’aqsakuchkan? 5. ¿Qullqitarí, munankichu? 6. ¿Chuwakunatachu rantikuchkanku? 7. ¿Mankakunata mayllachkankichu? 8. ¿Llaqtatachu richkankichik? 9. ¿Yakuta munankichu? 10. ¿Warmikunata llaqtapi rikunkichu? 13) ¿Sapallaykichu ruwachkanki?  Arí, sapallay ruwachkani 1. ¿Sapallaykichu kaypi llamk’anki? 2. ¿Sapallanchu ayllupi tiyakuchkan? 3. ¿Sapallankuchu papata rantikamunku? 4. ¿Sapallaykichu tataykita qhawachkanki? 5. ¿Sapallaykichu llaqtapi purimunki? 6. ¿Sapallaykichikchu kanchapi pukllamunkichik? 7. ¿Sapallaykichu sarata tarpukamunki? 8. ¿Sapallanchu t’antata ruwachkan? 9. ¿Sapallankuchu chakrapi llamk’amunku? 10. ¿Sapallaykichu qhatuman purinki? 14) ¿Yuraq Q’asamantachu kanki?  Arí, Y Q’asamanta kani 1. ¿Paychu rimachkan? 2. ¿Qamchu wasita qhawachkanki? 3. ¿Paychu llaqtamanta jamuchkan? 4. ¿Mamaykichu yachay wasipi parlachkan? 5. ¿Sapallanchu chakrata llamk’an? 6. ¿Mama Mariyachu wasimanta lluqsimuchkan? 7. ¿Ñuqachu parlachkani? 8. ¿Qamchu llaqtamanta kutimunki? 9. ¿Paychu p’achata t’aqsan? 10. ¿Tata Kalikuchu yachay wasipi qhipakuchkan? 15) ¿Imata apamuchkan? (Papa)  Papata apamuchkan 1. ¿Imata munanki? (T’anta) 2. ¿Imata ruwachkankichik? (Chakra) 3. ¿Imata apachkan? (Ichhu) 4. ¿Imata rantichkanki? (P’acha) 5. ¿Imata qhatuchkanku? (Mankakuna) 6. ¿Imata llamk’achkankichik? (Qhuya) 7. ¿Imata punamanta q’ipimunku? (Llamt’a) 8. ¿Imata churakunku? (P’achanku) 9. ¿Imata t’aqsachkanki? (P’achay) 10. ¿Imata k’utuchkankichik? (Ichhu) QALLARINAPAQ 47 16) ¿Imatataq rantikamun? (T’anta)  T’antata rantikamun 1. ¿Imatataq llaqtamanta apakamun? (P’acha) 2. ¿Maypitaq makiykita mayllakamuchkanki? (Qucha) 3. ¿Maymantataq yakuta apakamunkichik? (Mayu) 4. ¿Imatataq chay chakrapi tarpukamun? (Papa) 5. ¿Maypitaq t’antata ruwakamunki? (Wasiy) 6. ¿Maypitaq urmakun? (ñan) 7. ¿Imatataq llaqtamanta rantikamunki? (P’acha) 8. ¿Maymantataq papata rantikamunkichik? (Qhatu) 9. ¿Imatataq chay chakrapi tarpumuchkankichik? (Sara) 10. ¿Maymantataq panayki/wawqiyki kutimuchkan? (Llaqta) 17) 1. ¿Imaynataq tatayki kakuchkan? 2. ¿Maypitaq tiyakuchkan? 3. ¿Maymantataq? 4. ¿Imatataq chakranpi tarpuchkan? 5. ¿Imataq sutin? i) TAPUYKUNA WAKICHINA 18) T’antata munani  ¿Imata munanki? 1. Qhuyata llamk’ani 2. Llaqtata rikumuyku 3. Sarata q’ipimuchkayku 4. T’antata apamuchkayku 5. Mamay chukchanta t’aqsakun 6. Paykunaqa t’uruta ruwachkanku 7. Papata apamuchkani 8. Chakrata qhawachkanku 9. Wasita ruwachkayku 10. Tatay ichhuta q’ipimun 19) 1. Yakullata munayku 2. Jaqay ayllukama purichkayku 3. Wasiykimanta sarata jurqhumun 4. Ñanpi urmakuni 5. Sutinqa Silistina j) RIMAYKUNA K’ASKACHINA 20) Tarpuy - Papa T: ¿Imatataq tarpuchkankichik? K: Papata tarpuchkayku T: ¿Sapallaykichikchu tarpuchkankichik? T: Arí, sapallayku 1. T’aqsay - P’acha 2. K’utuy - Ichhu 3. Ruway -wasi 4. Rantiy - Sara 5. Apamuy - Llamt’a k) QILLQAY 21) ¿Imatataq yachay wasipi yachakamuyta yachanki? QALLARINAPAQ 51 MAYMANTA  Qallarinapaq MAYMAN dónde; MAYTA a dónde; MANA no; A, ARI pues; CHAYTA eso; QUNQAY olvidar; -man a, hacia; MANA ... -chu (negación); PURI-lla-y-puni seguir caminando; -puni siempre; -rqa (conocimiento directo); -ri pues  Rimanakuy 06 Maymantaq ¿Mama Asunta, ayllumanchu purichkanki? Mana tata Riwuryu, mana ayllumanchu ¿Maymantaq richkanki? Llaqtaman richkani ¿Richkallankipunichu, llaqtamanqa? Arí, ñuqallapuni richkani a ¿Tata Istiku, maymantaq panayki rirqa? Llaqtaman rirqa ¿Sapallanchu rirqa? Sapallanpuni llaqtamanqa rin ¿Apakurqachu p’achata? Arí, chaytaqa mana qunqanchu ¿Maytataq ñañayki rirqa? Llaqtata rirqa ¿Imatataq chaypi ruwamurqa? P’achata rantimurqa  Simikuna Tapuq: MAYMAN a dónde, hacia dónde; MAYTA a dónde Ñawpaqiq: MANA no; QAYNA ayer; WATA año; QAYNA WATA el año pasado; SAPA cada; SAPA P’UNCHAW cada día; QAYNA P’UNCHAW ayer Ranti: CHAYTA eso Rimaykuna: ÑIY [niy] decir; QUNQAY olvidar; ATIY poder; KACHAY enviar a alguien; TAPUY preguntar QALLARINAPAQ 52 KU-wan rimaykuna: ATIKUY inclinarse, ser atraído por; CHIMPAKUY cruzar, apegarse; CHURAKUY ponerse; QUNQAKUY olvidarse algo; TAPUKUY preguntar, pedir(se) información; YACHAKUY aprender(se), acostumbrarse . Yawarmasi: USUSI hija; ALLCHHI nieto/a; TULLQA yerno; YUQCH’A yerna Suti: JAWA afuera; UKHU dentro; WASI UKHU en la casa; QULLQI plata Runap sutin: ASUNTA, RIWURYU Gregorio; ISTIKU Esteban  Simikunap K’askaynin Muyuchina: RQA CONOCIMIENTO DIRECTO Ñuqa urmaku-rqa-ni Me caí Qam urmaku-rqa-nki Te caíste Pay urmaku-rqa-(n) Se cayó Ñuqanchik urmaku-rqa-nchik Ñuqayku urmaku-rqa-yku Qamkuna urmaku-rqa-nkichik Paykuna urmaku-rqa-nku El marcador de 3ra Persona Singular -n, ubicado después del conocimiento directo, generalmente se omite. El conocimiento directo se combina con el progresivo de manera regular, solamente hay que anteceder la forma -chka. Ñuqa ruwa-chka-rqa-ni Yo estaba haciendo Tapuqkuna MAYMAN ¿a dónde?; MAYTA ¿por dónde, a dónde? Estructura: ORDEN DE LOS SUFIJOS VERBALES ¿Puri-ka-mu-chka-lla-nku-puni-ña chu? Recuerde: El sufijo -ku cambia a -ka delante de -mu QALLARINAPAQ 53  K’askaqkuna -chka-lla-y-puni CONTINUATIVO Seguir V-ndo La combinación de los sufijos -chka, -lla, y -puni da lugar a la significación de ‘sigue, continúa .. -ando’ Puri-chka-lla-n-puni Continúa caminando; sigue caminando Rima-chka-lla-nki-puni-chu? ¿Continúas hablando? ¿Sigues hablando? -man DIRECCIONAL a, hacia Maymantaq richkanki? a dónde vas? Llaqtaman al pueblo mana ...-chu NEGACION No Para la negación de cualquier palabra de la oración, se usan -Mana que se coloca por delante y -chu que se sufija a la palabra que se niega -Mana yachani--chu No sé Ñuqa -mana chaypi-chu tiyani No vivo ahí -Mana ñuqa-chu parlani No soy yo quien habla La palabra -Mana se usa sin -chu solo cuando es negación de una pregunta anterior: Yachankichu?  Mana. ¿Sabes? No -puni INDIVIDUALIZADOR ENFÁTICO Castellano popular: siempre Manapuni De ninguna manera; no siempre Manapuni jamunchu No viene (persiste en no venir) Se utiliza para modificar cualquier palabra de la oración Paykunaqa aylluman purichkanku Paykuna-puni aylluman purichkanku Ellos van a la comunidad Paykuna aylluman-puni purichkanku Ellos van a la comunidad Paykuna aylluman purichkanku-puni Ellos van a la comunidad Las palabras -subrayadas en el castellano popular vienen acompañadas de siempre como modificador, e.g. Ellos siempre, etc. QALLARINAPAQ 56 f) K’ASKACHINA 9) (Panay) (llaqta) (riy)  Panayqa llaqtaman rirqa 1 (Paykuna) (llaqta) (chimpachka-y) 2 (Ñuqa) (qayna) (qullqi) (qunqa-ku-y) 3 (Papa) (Qucha Pampa) (apay) 4 (qam) (Mariya) (yachay wasi) (kachay) 5 (Pay) (ayllu) (wiñay) 6 (Ñuqayku) (mana ayllu) (riy) 7 (Ñuqa) (qhuya) (riy) 8 (Paykuna) (mana Uru-uru) (chayay) 9 (Qamkuna) (Chukiya) (chimpay?) 10 (May) (qam) (riy) g) TIKRANA 10) Ñuqa -llamk’ani  Ñuqa -mana llamk’ani-chu 1 Pay -kaypi kachkan 2 -Ñuqa llaqtaman chimpani 3 Ñuqanchik yachanchik 4 Wasiman richkani 5 Paykuna ayllupi kachkanku 6 qam rimanki 7 Llaqtaman rinchik 8 Pay wasiman jamun 9 Ñuqayku jawapi llamk’ayku 10 Qamkuna wasiman chimpankichik 11) T’antata rantin  T’antata rantirqa(n) 1 Papata apamuni 2 Llaqtamanta jamun 3 Chakrapi llamk’ayku 4 Llaqtaman rini 5 Qhuyaman yaykuyku 6 Llikllakunata rantimunku 7 Ayllupi tiyakuni 8 Punchukunata rantimun 9 Qamkunachu qullqita jurqhunkichik? 10 Wasinpichu tiyanki? h) AKLLANA 12) -man / -manta 1 Chakra_______ jamuchkani 2 Llaqtalla_______ atikuni 3 Wasin_______ apamuchkan 4 May_______ richkanki? 5 May_______ chayamuchkan? 6 Istikuta Chukiya_______ kacharqani 7 Kay jallp’a_______ atikamun 8 Wasin_______ lluqsimuchkan 9 Kanchanchik_______ yaykumuchkan 10 Payqa Qucha Pampa_______ 13) -pi / -man 1 Mariya wasi_____ llamk’achkan 2 Tata Mariyanu llaqta_____ richkan 3 Mana chay wasi_____chu kachkan 4 Jaqay ayllu_____ richkayku 5 Paykuna llaqta_____ llamk’achkanku 6 Mama Asunta wasiy_____ atikuchkan 7 May____taq tatay kachkan? 8 May____taq richkanku 9 Jaqay____chu llamk’achkanku? 10 Ayllu_____ rini 14) -rqa -Ø 1 Qayna chayamu____ 2 Sapa P’UNCHAW ri_____ni 3 Qayna p’unchaw wasiykiman jamu_______ 4 Payqa qayna wata wasiypi tiya_____ 5 Qaynalla t’antata ranti_____ni 6 Sapa wata aylluman ri____nku 7 Qayna p’unchaw chakranpi llamk’achka_____ 8 Mana sapa p’unchawchu ñuqaykuqa ri_____yku 9 Qamkunachu chay wasiman qayna yayku______nkichik? 10 Mana t’antatachu llaqtapi ranti_____(n) QALLARINAPAQ 57 i) TAPUYKUNA KUTICHINA 15) ¿Kaypi chakrakuna kanchu?  Mana, mana kanchu 1 ¿Jaqay chimpapi wasikuna kanchu? 2 ¿Chay llaqtapi qhatukuna kanchu? 3 ¿Kay yachay wasipi wawakuna kanchu? 4 ¿Wasiykipi chakrakuna kanchu? 5 ¿Chakranpi mayukuna kanchu? 6 ¿Kay ayllupi t’anta kanchu? 7 ¿Chay kanchapi llaqtakuna kanchu? 8 ¿Kay wasipi qharikuna kanchu? 9 ¿Jaqay chimpapi warmikuna kanchu? 10 ¿Wasiykipi papa kanchu? 16) ¿Wasimanchu rinki?  Arí, wasiman rini 1 ¿Llaqtamanchu atikun? 2 ¿Ayllumanchu purichkanki? 3 ¿Qaynachu wasiykiman jamurqa? 4 ¿Llaqtamanchu rin? 5 ¿Qamchu aylluman purichkanki? 6 ¿Ñuqachu rimani? 7 ¿Pay llaqtaman rinchu? 8 ¿Ñuqa yachay wasimanchu rini? 9 ¿Tata Qhispi ayllumanchu rin? 10 ¿Pay waliqllapunichu? 17) ¿Maymantaq richka-rqa-nki? (Llaqta)  Llaqtaman richkarqani 1 ¿Maymantaq purichkarqa? (Wasi) 2 ¿Maymantaq richkarqani? (Llaqta) 3 ¿Maymantaq richkarqanki? (Ayllu) 4 ¿Maymantaq kutichkarqa? (Wasin) 5 ¿Maymantaq atikuchkarqa? (Pampa) 6 ¿Maymantaq richkarqa? (Ayllu) 7 ¿Mayman apachkarqanki? (Wasin) 8 ¿Mayman richkarqan? (Llaqta) 9 ¿Maymantaq yachakuchkarqa? (Yachay wasi) 10 ¿Mayman richkarqanki? (Pampa) 18) ¿Maymantaq richkanki? (Llaqta)  Llaqtaman richkani 1 ¿Imatataq ruwachkanku? (Wasi) 2 ¿Maypitaq paykuna llamk’achkanku? (Qhuya) 3 ¿Maytataq richkankichik? (Llaqta) 4 ¿Maymantataq chayamuchkanku? (Ayllu) 5 ¿Maymantaq chimpachkanku? (Llaqta) 6 ¿Maymantataq jamuchkanri? (Kancha) 7 ¿Maymantataq kankichik? (Chukiya) 8 ¿Maypitaq kachkan? (Wasin) 9 ¿Maykamataq richkan? (Chakra) 10 ¿Maymantaq Mama Mariya richkarqa? (Qucha Pampa) j) TAPUYKUNA WAKICHINA 19) Llaqtaman richkani  ¿Maymantaq richkanki? 1 Wasinman purini 2 Llaqtaman richkan 3 Yachay wasiman purichkani 4 Aylluman atikun 5 Tata Qhispi pampaman richkan 6 Yuraq Q’asaman richkani 7 Q’asaman rirqa 8 Llaqtaman rirqani 9 Mama Mariya llaqtaman richkarqa 10 Aylluman chimparqanki QALLARINAPAQ 58 k) RIMAYKUNA QHATICHINA 20) ¿Llaqtamanchu rirqanki? (Ayllu)  T: ¿Llaqtamanchu rirqanki? K: Mana, mana llaqtamanchu rirqani T: ¿Maymantaq rirqanki? K: Aylluman rirqani 1 ¿Chakramanchu atikuchkarqanku? (Kancha) 2 ¿Chukiyapichu tiyakuchkarqankichik? (Qucha Pampa) 3 ¿Llaqtamantachu jamuchkan? (Ayllun) 4 ¿Yachay wasimanchu rirqanki? (Qhuya) 5 ¿Ichhutachu q’ipimurqa? (Llamt’a) l) QILLQAY: 21) ¿Qayna wata maykunaman rirqanki? QALLARINAPAQ 61 PITAQ  Qallarinapaq PITAQ quién; PITATAQ a quién; YACHACHIY enseñar; YACHACHIQ maestro, el que enseña; LLAMK’AQ trabajador; KUNAN ahora; IMA y -q (agentivo) el que...; -ri? pues; chi (causativo) hacer V;  Rimanakuy 07 Pitaq ¿Qamchu kaypi yachachichkanki? Arí, ñuqa yachachiq kachkani ¿Payrí, pitaq? Payqa wawqiy ¿Paypis yachachiqllataqchu? Mana, payqa mana yachachiqchu ¿Imataqri? Payqa qhuya llamk’aq ¿Pitaq kaypi yachachirqa? Tatay yachachirqa ¿Kaypichu tiyakurqa? Ari jaqay chimpapi tiyakurqa ¿Kunanrí, maypitaq tiyakun? Kunanqa llaqtapi tiyakun ¿Maymantaq rirqanki? Yachay wasiman rirqani ¿Pitataq yachay wasipi rikurqanki? Yachachiqta, wawakunata ima rikurqani ¿Imatataq ruwachkarqankuri? Chaypi pukllakuchkarqanku  Simikuna *Rimanaq ñawpaqin: UTQHAY rápido; juk-CHHIKA un poco; SUMAQ bueno; TUMPA poco; ANCHA mucho; KUNAN ahora Tapuq: PITAQ quién; PITATAQ a quién QALLARINAPAQ 62 Rimay: AWAY tejer; CHAYAY llegar, cocer; KACHAY enviar a alguien; PUSAY llevar a alguien; WAQYAY llamar; YUPAY contar, tomar en cuenta; CHI-wan rimaykuna: APACHIY enviar algo; AWACHIY hacer tejer; CHAYACHIY hacer llegar, hacer cocer; KUTICHIY devolver; PARLACHIY hacer hablar, conversar; PUSACHIY hacer llevar; QHAWACHIY hacer mirar/cuidar, mostrar; RIKUCHIY mostrar; WaqyaCHIY hacer llamar; YACHACHIY enseñar; YUPACHIY hacer contar, tomar en cuenta -CHIMU-wan rimaykuna: APACHIMUY enviar aquí; WaqyaCHIMUY ir a hacer llamar Suti: AWAQ tejedor; LLAMK’AQ trabajador; PARLAQ el que habla; QHUYA-LLAMK’AQ minero; QILLQAQ escritor; UYARIQ el que escucha; YACHACHIQ maestro CHUMPI faja; WIPHALA bandera; QULLQI plata, dinero; TATA-MAMA padres; Tantaq: IMA y  Simikunap K’askaynin Rimay Muyuchina: Rantini Compro, he comprado, compré Rantichkani Estoy comprando Rantirqani Compré Rantichkarqani Estaba comprando La combinación -chka + rqa generalmente implica otra actividad, es decir otra oración: ‘(Yo) estaba comprando, mientras él ..’ Tapuqkuna PITAQ ¿Quién es? PITATAQ ¿A quién? En algunas situaciones se puede utilizar los plurales: PIKUNATAQ quiénes son, PIKUNATATAQ a quiénes ORDEN DE LOS SUFIJOS VERBALES Pita.. -ri ¿Puri-ku-mu-chka-lla-rqa-nku-puni-chu-ri? En lugar de –chu pueden estar: -sina, -qa QALLARINAPAQ 63 Qillqa-chi-chka-rqa-ni ORDEN DE LOS SUFIJOS NOMINALES Llaqta-lla-pi-puni-chu  K’askaqkuna -chi CAUSATIVO ‘Hacer....V’ El sujeto, marcado en la conjugación del verbo, no efectúa la acción sino que causa, hace que otra persona ejecute la acción: Llamk’ani Yo trabajo Llamk’achini Yo hago trabajar/Yo le hago trabajar El significado en general es predecible: Puriy > purichiy caminar > hacer caminar Q’ipiy > q’ipichiy cargar > hacer cargar Wayk’uy > wayk’uchiy cocinar > hacer cocinar Empero, el causativo CHI es ambiguo con algunos verbos: Mariyanuta qhawa chi ni 1) Hago que Mariano mire (a algo o alguien) 2) Hago que alguien mire/examine a Mariano. -ri SUAVIZADOR ORACIONAL .. pues Entonación: descendente. Se utiliza con preguntas de información, ya sea en el pronombre o en el verbo ¿Pitaqri? ¿Quién es pues? ¿Pitaq richkanri? ¿Quién está yendo pues? ¿Maypitaqri? ¿Dónde es pues? ¿Maypitaq kachkanri? ¿Dónde está pues? ¿Maymantaq purichkankichikri? ¿A dónde están yendo pues? Este sufijo con entonación ascendente expresa ‘interrogación’, puede usarse para preguntar cuando no se escuchó bien la primera vez: ¿pitaqrí? ‘(dijiste) ¿quién es?’ QALLARINAPAQ 66 1 Awanku 2 Yachachin 3 Llamk’ani 4 Purinchik 5 Qillqayku 6 Yachan 7 Chakra llamk’achin 8 Wasi qhawan 9 Yachachinkichu? 10 Yachachinkichik Recuerde que en la tercera persona singular el verbo kan se omite, por ejemplo awaq; pero si se añade kachkan, sería: awaq kachkan. 11) Ruwani  Ruwa- -chka - -rqa -ni 1 Yachachini 2 Chaypi purin 3 Llaqtamanta jamunku 4 Qhatupi parlayku 5 Paykunaqa qillqanku 6 Wasiypi llamk’an 7 Jaqay kanchapi pukllachkanku 8 ¿Imata qhawanki? 9 Pay chakramanta chayamun 10 Qhuyata llamk’anku g) AKLLANA 12) -ri - rí? 1 Qam_____, imaynalla kachkanki 2 ¿Maymantaq richkanki_____? 3 ¿Maypitaq tatayki llamk’achkan_____? 4 ¿Paykuna_____, yachankuchu? 5 ¿Tatan_____, jamuchkanchu? 6 ¿Maypitaq yachachichkanki_____? 7 ¿Qamkuna qhuyamanchu yaykuchkankichik_____? 8 ¿Tatan_____, chaq rapichu llamk’achkan? 9 ¿Maymantaq purichkanchik_____? 10 ¿Ma may_____, imaynataq kachkan? h) TAPUYKUNA KUTICHINA 13) Yachachiq wasiypichu kachkan?  Arí, wasiykipi kachkan 1 ¿Pay awaqniykichu? 2 ¿Qillqaqchu llamk’achkan? 3. ¿Paytachu parlachirqanki? 4 ¿Wasiykipichu awaqqa kachkan? 5. ¿Yachachiqtachu qillqachirqanki? 6 ¿Chakraykichikmantachu papata apachimurqanku? 7 ¿Paychu awaq kachan? 8 ¿Paypis yachachiqllataqchu? 9 ¿Wasiykipichu Mariya qhipakuchkan? 10 ¿Mamayki llaqtatachu richkan? 14) Pitaq chaypi yachachin? (Ñañay) → Chaypiqa ñañay yachachin 1 ¿Pitaq awaqta waqyamun? (Churiyki) 2 ¿Pitaq papata tarpuchkan? (Tatan) 3 ¿Pitaq qayna wiphalata apamurqari? (Wawqiy) 4 ¿Pitaq t’antata rantichimurqa? (Panay) 5 ¿Pitaq tataykita waqyachirqa? (Tata Qhispi) 6 ¿Pitaq yachay wasipi kachkanri? (Paykuna) 7 ¿Pitaq p’achanta churakuchkan? (Churiyki) 8 ¿Pikunataq chaypi tiyakuchkankuri? (Awaqkuna) 9 ¿Pitaq qillqachkarqa? (Turan) 10 ¿Pitaq ayllupi tiyakurqa? (Yachachiq) 15) ¿Pitataq waqyachin? (Yachachiqta)  Yachachiqta waqyachin 1 ¿Pitataq yupanki? 2 ¿Pikunatataq rikurqanki? 3 ¿Pitataq tapumurqankiri? 4 ¿Pitataq pukllachirqa? 5 ¿Pitataq rikurqankichik? 6 ¿Pitataq waqyamurqanku? 7 ¿Pitataq yupachirqanki? 8 ¿Pitataq waqyachirqankichikri? 9 ¿Pikunatataq llamk’achirqankichik? 10 ¿Pitataq pusamurqankiri? 16) ¿Pita rikunki? (yachachiq, warmikuna, qhari)  Yachachiqta, warmikunata, qharita ima rikuni QALLARINAPAQ 67 1 ¿Imata apamun? (ñaqch’a, rumi, qhura) 2 ¿Mayman rin? (llaqta, larq’a, qallpa) 3 ¿Pitataq kachan? (wawan, maman, awaq warmi) 4 ¿Pikunatataq waqyan? (yachachiq, llamk’aq, awaq) 5 ¿Pikunataq wasipi kachkanku? (qillqaq, yachachiq, llamk’aq) i) TAPUYKUNA WAKICHINA 17) Pay llaqtaman purin  ¿Llaqtamanchu purin? 1 Ñuqa wasita rikurqani 2 Yachaqta llamk’achirqani 3 Pay llaqtaman purin 4 Qam yachanki 5 Yachachiq aylluman purin 6 Mama Juwana parlachkan 7 Yachay wasiman rirqanki 8 Tullqan/Yuqch’an wasiman richkan 9 Qam parlanki 10 Mama Mariya aylluman richkan 18) Llamk’aqkuna llaqtaman purinku  ¿Pikunataq llaqtaman purinku? 1 Wawakuna kanchapi pukllachkanku 2 Puriq (karu) llaqtaman purichkan 3 Chakra llamk’aq qhuyapi llamk’achkarqa 4 Wasi qhawaq jaqaypi tiyakuchkarqa 5 Lliklla awaqkuna qhatumanta KUTImuchkanku 6 Pukllaqkuna chimpapi qhipakunku 7 Pay wasinman purin 8 Awaqkuna wasiypi kachkanku 9 yachachiqkuna yachay wasipi tantakuchkanku 10 Llamk’aqkuna qhuyaman yaykuchkanku. 19) -Tata-mamata UYARIrqani  ¿Pitataq uyarirqanki? 1. Tatayta purichirqani 2 Yachaqkunata waqyamurqa 3 Qhuya llamk’aqta rikurqani 4 Tullqan/ Yuqch’an chakrata tarpurqa 5 Awaqkunata llamk’achirqani J) RIMAYKUNA QHATICHINA 20) Yachay wasi – Yachachiq T: Maymantaq rirqankichik? K: Yachay wasiman rirqayku T: Pitataq chaypi rikurqankichik? K: Yachachiqkunata 1 Kancha - Pukllaq 2. Qhatu - Qhatuq 3 Qhuya - Llamk’aq 4 Chakra - Tarpuq 5 Yachay wasi - Wawa k) ÑAWIRIY: Qayna p’unchaw yachay wasiman rirqani. Chaypi yachachiqwan yachakuqkunawan kanchapi pukllakuchkarqanku. Chaymanta yachay wasi ukhuman yaykunku. Chaypi tapuni: ¿Pitaq kaypi yachachiq kachkan? -Ñuqa yachachiq kachkani, ñispa tata Mariyanu ñin. Payqa runa simita yachachin. Yupanatapis yachachillantaq. Kawsayninchikmantapis yachachillantaq. Payqa tukuy imata yachachin. Kay yachay wasiman iskay chunka phichqayuq yachakuq jamunku. Paykunaqa ayllumanta jamunku. Juk yachakuq qhuyamanta jamun, juktaq llaqtamanta. Paykunaqa yachakuyta munanku, qillqayta, ñawiyta, yupayta, kastilla simita parlayta ima. Ayllumanta jamuqkuna runa simillata parlanku. QALLARINAPAQ 68 QALLARINAPAQ 71 PIWAN  Qallarinapaq PIWAN ¿con quién? SULLK’A hermano/a menor; MANACHU Interrogación negativa; ALLAY cavar; PAPA-ALLAY cosechar papas; MUNAY querer; MANCHAY muy; ÑAWIRIY leer -sina Dubitativo: creo que...; -wan con  Rimanakuy 08 Piwan ¿Pitaq jaqay ñanta jamuchkan? Tulikusina ¿Piwantaq jamuchkan? Wawqinwansina ¿Tata Tuliku, maymantaq qayna rirqanki? Chakraman rirqani ¿Piwantaq rirqankiri? Sullk’a wawqiywan rirqani ¿Manachu tataykiwan rirqanki? Mana, sullk’aywan ¿Chakrapi, imatataq ruwamurqankichik? Papata allamurqayku ¿Sullk’ayki papa-allayta munallanchu Manchayta munan a! ¿Tiliku, qillqayta yachankichu? Yachanipuni a ¿Ñawiriytarí? Ñawiriytapis Manasina yachankichu Yachanipuni a! QALLARINAPAQ 72  Simikuna Tapuq: PIWAN con quién Rimay: ATIY poder; AKLLAY escoger; ALLAY cavar; CHAQMAY barbechar; CHAYAY llegar, cocer; CHIKLLAY seleccionar; JALLMAY aporcar; MUNAY querer; PALLAY recoger; P’INQAKUY tener vergüenza; QHURAY desherbar; QARPAY regar; TINKUY encontrarse (con alguien); QHATIY arrear, seguir; TANTAY juntar; YANAPAY ayudar; YUYAY pensar, recordar. SARA TIPIY cosechar maíz; PAPA ALLAY cosechar papa; UYWA MICHIY pastear animales; YURA RUTUY cortar tallos. KU-wan: TINKUKUY encontrarse; TANTAKUY juntarse; YANAPAKUY ayudar. CHIKU-wan: YANAPACHIKUY hacerse ayudar; YACHACHIKUY enseñarse; PUSACHIKUY hacerse llevar; TARPUCHIKUY hacerse sembrar; Q’IPICHIKUY hacerse cargar; AWACHIKUY hacerse tejer; YUPACHIKUY hacerse tomar en cuenta; RANTICHIKUY hacerse comprar (ambiguo). CHI-wan: YUYACHIY recordar; TUKUCHIY terminar. Rimanap ñawpaqinpi (adv): MANCHAY mucho; MAYTA muy; ÑAK’AYTA apenas; SUMAQ bien. Suti: MASI compañero; LLAQTA MASI paisano; UWIJA oveja; UYWA animal (criado); UQA oca; PAPALISA papalisa. Runap sutin: TULIKU, SAWASTU, SAWINA  Simikunap K’askaynin Muyuchina: Verbos con Verbos-objeto munani munanki munan Ruwa-y-ta munanchik munayku munankichik munanku QALLARINAPAQ 73 *El primer verbo marcado por -y es el objeto del segundo verbo. Los verbos de este segundo tipo son: MUNAY, YACHAY, ATIY, YUYAY, P’INQAKUY Estructura ADV + V Manchayta munan quiere mucho Allinta yachan sabe bien ADJ + N Yana qaqa Peñasco negro MODIFICADOR + N Papa allay Cosecha de la papa Sara chakra Chacra de maíz Tapuqkuna: Pi-wan-taq ¿Con quién?  K’askaqkuna -chiku CAUSATIVO + REFLEXIVO/INTENSIVO hacerse V El sujeto hace que otra persona efectúe la acción del verbo (por medio de –chi) que luego beneficia o recae sobre el dicho sujeto (marcado por –ku): Qhawachikuni Me hago mirar / me hice mirar Yanapachikuni Me hago ayudar / me hice ayudar Qhawachini le hago mirar (hago que él/ella mire a X) / le hago mirar con alguién. La ambigüedad de CHI se mantiene en la combinación CHIKU: Q’ipichikuni 1) (Yo) me hago cargar 2) Hago que me carguen (algo para mi) -sina DUBITATIVO Creo que Expresa duda pero que se aproxima a la afirmación; en la traducción siempre aparece como ‘creo que...’ QALLARINAPAQ 76 f) K’ASKACHINA 8) (Ñuqa)(tatay)(papa)(allay)  Ñuqa tataywan papata allani (Ñuqa)(papa allay)(yachay)  Ñuqa papa allayta yachani 1 Tuliku - qillqay - mana yachay 2 Ñuqayku - llamt’a q’ipimuy - munay 3 Pay -sara tipiy - mana munay 4 Pay - wawqin - sara - tipimuy 5 Ñuqayku - qhuya llamk’ay -mana yachay 7 Pay - warmin - chumpi - awachikuy 8 Jasintu - tatay - yanapachikuy 9 Paykuna - yachachiq - pusachikuy 10 Tata Jasintu - yachachiq - tinkuy munay g) TIKRANA 9) Paykuna rimanku  Manasina paykunachu rimanku 1 Paykuna -chumpikuna -awayta yachanku 2 -Qharikuna chayamunku 3 Warmikuna chakraman purinku 4 Paykuna llaqtaman richkanku 5 Tatay uqa chakrata qarpamun 6 Qillqayta yachanku 7 Tatanqa papata allamun 8 Wawan chay wasipi tiyan 9 Paykunaqa llamk’achkanku 10 Wathiyata ruwachkanku 10) Mana yachanchu  ¿Manachu yachan? 1 Mana qillqayta yachankichu 2 Mana papa allayta atinkichu 3 Mana llaqta riytachu p’inqakun 4 Mana chakratachu qarpachkanku 5 Mana tatanwanchu llamk’an 6 Mana jallmamunkuchu 7 Mana ruwayta atinchu 8 Mana sarata tipinkichikchu 9 Mana allintachu mikhun 10 Mana tatanwanchu yanapachikun 11) Ñuqa llamk’ani, yachani  Ñuqa llamk’ayta yachani 1 Ñuqa purini, yachani 2 Mama Juwanaqa papa rantin, yachan 3 Warmikuna qhatunku, yachanku 4 Ñuqayku llamk’ayku, atiyku 5 ¿Qallpa qhuranki, munanki? 6 Sullk’ay llaqtaman rin, yuyan 7 Yachay wasiman rinku, p’inqakunku 8 P’acha awakuni, munani 9 Qhuyata llamk’anku, yachanku 10 Llaqtapi llamk’ani, munani 12) Ñuqa ruwani  Ñuqa paywan ruwachikuni 1 Tatay rikuni 2 Ñuqayku aylluman pusayku 3 Paykuna papata allanku 4 Chakra qarpayku 5 ¿Saratachu rantinki? 6 Yachachiqta akllani 7 Chumpita awani 8 Awaqkunata waqyani 9 ¿Qamchu sarata apachinki? 10 Paykuna chakrata jallmanku h) AKLLANA 13) -chu, -ri, -rí?, -qa, -taq, -sina 1 ¿Qampis papallata_____chu allachkanki? 2 ¿Pay pukllachkan. Pay_____? 3 Chay chakrapi_____ llamk’an 4 Chaypi______ payqa tiyachkan 5 ¿Maypitaq kachkan_____? 6 Llaqtamanta jamuchkanku, paykuna_____ 7 ¿Kaypi_____ tiyakunki? 8 Paypis allillan_____ kakuchkan 9 ¿Manachu ruwachkankichik______? 10 Manapuni_____ yachankuchu QALLARINAPAQ 77 14) -man, -pi, -manta, -ta, -wan 1 ¿Pi_______taq llamk’achkanki? 2 Wasin________sina richkan 3 Llaqta_______ jamuchkanku 4 Wawqiy________ papata tarpuni 5 Uyan_______ mayllakuchkan 6 Qucha________ yakuta apamun 7 ¿Ima_______taq chakranpi tarpun? 8 Ñuqaykuqa chakra________ richkayku 9 Jaqay wasi_________ tiyakun 10 Churin/wawan_______ uwija michimun i) TAPUYKUNA KUTICHINA 15) ¿Tatanwanchu llamk’achkan?  Arí, tatanwan-sina  Mana, mana sina tatanwanchu 1 ¿Paywanchu lluqsin? 2 ¿Warminwanchu jamuchkan? 3 ¿Mama Mariyawanchu uywata qhawanku? 4 ¿Kaychu chakranchik? 5 ¿Wasiykupichu tiyachkan? 6 ¿Yachachiqwanchu yanapachikun? 7 ¿Tatanwanchu pusachikun? 8 ¿Wawqinwanchu papata akllachkan? 9 ¿Mamanwanchu rirqa? 10 ¿Llamk’aq masinwanchu purimurqanku? 16) ¿Manachu pay llaqtaman purin?  Manasina paychu llaqtamanqa purin 1 ¿Manachu chaypi tarpun? 2 ¿Manachu aylluman rirqanku? 3 ¿Manachu paykuna qhuyapi llamk’ayta munanku? 4 ¿Manachu ayllupi tiyanku? 5 ¿Manachu pay uwijata qhatin? 6 ¿Paykuna manachu michiyta yachanku? 7 ¿Manachu pay ichhuta rutumun? 8 ¿Pay qillqayta manachu yachan? 9 ¿Paykuna manachu llamk’ayta munanku? 10 ¿Manachu uywa michiyta yachanku? 17) ¿Piwantaq tinkukunki? (Tatayki)  Tataykiwan tinkukuni 1 ¿Piwantaq papata tarpurqanki? (Tatay) 2 ¿Piwantaq wakata qhatirqankichik? (Wawqiy) 3 ¿Piwantaq llaqtapi tinkukurqanki? (Tata Mariyanu) 4 ¿Piwantaq qhatuman rirqa? (Ususin) 5 ¿Piwantaq chakraman richkan? (Pana) 6 ¿Piwantaq papata allarqanki? (Pana; ñaña) 7 ¿Piwantaq uwijata michimurqanki? (Tura; wawqi) 8 ¿Piwantaq ñanpi tinkukunki? (Mama) 9 ¿Piwantaq papata tarpurqankichik? (Tata) 10 ¿Piwantaq t’antata rantimurqanku? (Pay) 18) 1 ¿Piwantaq papa allayta yachanki? 2 ¿Piwantaq yanapachikuyta yachanki? 3 ¿Piwantaq chakra qarpayta munanki? 4 ¿Piwantaq yachay wasiman riyta munanki? 5 ¿Piwantaq sara tipiyta atinki? 6 ¿Piwantaq llamt’a k’utumuyta munanki? 7 ¿Piwantaq uwija michiyta munanku? 8 ¿Piwantaq jallmayta munan? 9 ¿Piwantaq llamk’ayta munanki? 10 ¿Piwantaq yura rutuyta munankichik? j) TAPUYKUNA WAKICHINA 19) Tataywan aylluman rin  ¿Piwantaq aylluman rin? 1 Mamanwan sarata chikllamurqanku 2 Yachaqkunawan (sumaqta) yanapachikurqani 3 Llamk’aqkunawan chakraman rirqayku 4 Tata Istikuwan papata allamurqayku 5 Ñuqawan yurata rutumun 6 Llaqta masiywan Yunkaman rirqani 7 Wawanwan sara chakrapi qhipakuchkan 8 Llamk’aqkunawan chakrata jallmamurqayku 9 Yachachiqwan yanapachikurqayku 10 Mamaywan papataqa akllarqani QALLARINAPAQ 78 20) -Tatanwan wakata qhatirqa (Pi)  ¿Piwantaq wakata qhatirqa? 1 Wawayqa yachay wasiman richkan (May) 2 Paykunaqa chakrapi llamk’achkanku (May) 3 Tataywan wasiman richkarqa (May) 4 Llaqtamanta chayamuchkayku (May) 5 Chukiyamanta p‘achata apakamunku (Ima) 6 Qhatuman t‘antata apachkanku (Ima) 7 Maman chumpi awayta yachan (Ima) 8 Mamaysina jaqay ñanta jamuchkan (Pi) 9 Wawqiywan kanchapi pukllakamurqani (Pi) 10 Tataywan llamk’arqayku (Pi) k) RIMAYKUNA QHATICHINA 21) Llamk’aq - llaqta – Warmi Q: Llamk’aqkuna chayamuchkanku K: ¿Maymantataq chayamuchkankuri? Q: Llaqtamantasina K: ¿Piwantaq chayamuchkanku? Q: Warmiwansina 1 Qhari - Llaqta – Awaq 2 Warmi - ayllu - yachachiq 3 Papa allaq - Chakra - Llamk’aq 4 Awaq - qhatu - rantiq 5 Llamk’aq - qhuya - yanapakuq l) QILLQAY: Juk chakrapi llamk’aykunamanta qillqankiman. QALLARINAPAQ 81 JAYK’A  Qallarinapaq YUPAY contar; PHICHQA cinco; JAYK’A cuántos; URA abajo -sqa Conocimiento Indirecto; CHINKACHIY perder, extraviar  Rimanakuy 09 Jayk’a Paykuna uwijata michimunku: S: ¿Jayk’a llaqta jaqaypi kan? R: Jaqaypi phichqa llaqta kan S: ¿Yupayta yachankichuri? R: Yachanipuni a! S: ¿Jayk’a wasitaq jaqay urapi kan? R: Kimsalla S: ¿Jayk’a sach’atataq rikunki? R: Suqta sach’ata rikuni S: ¿Jayk’ataq uwijayki? R: Qanchis. ¿Qamrí, jayk’a uwijata(taq) qhatimunki? S: Chunkata qhatimuni Uwijata michimusqanku: T: ¿Michiqkuna chayamunkuñachu? K: Manaraq / Chayamunkuña T: ¿Jayk’a uwijatataq Sisiku qhatisqa? K: Chunkallata qhatisqa T: ¿Riwuchurí? K: Paytaq qanchis uwijata qhatisqa K: Manataq qanchis uwijatachu chayachimun T: ¿Jayk’allata chayachimunri? K: Suqtallata. Jukta chinkachisqa  Simikuna Yupana: JUK uno, ISKAY dos, KIMSA tres, TAWA cuatro, PHICHQA cinco, SUQTA seis, QANCHIS siete, PUSAQ ocho, JISQ’UN nueve, CHUNKA diez QALLARINAPAQ 82 Rimana: MACHAY embriagarse; MUSQUY soñar; UPYAY beber; CHINKAY desaparecer; PICHAY barrer, limpiar; QALLARIY empezar; JALLCH’AY guardar, arreglar CHI-wan: MACHACHIY (hacer) embriagar, emborrachar; CHINKACHIY perder; KUTICHIY devolver CHI-MU-wan: CHAYACHIMUY hacer llegar (algo) aquí KU-wan: MUSQUKUY soñar(se); QALLAKUY iniciarse (algo) Ñawpaqi: URA abajo, PATA arriba; TUTA noche; UNAY hace tiempo; TUMPA poco; KHUSKAN mitad; ANCHA mucho, demasiado Suti: MUSQUY sueño; P’UYÑU cántaro; ATUQ zorro; RUNA gente; CHUMPI faja, cinturón Llaqtap sutin: Q’UPANA, YANA QAQA  Simikunap K’askaynin Muyuchina: -SQA CONOCIMIENTO INDIRECTO Ñuqa machasqani Yo me había emborrachado (no recuerdo, me lo han contado) Qam machasqanki Pay machasqa Ñuqanchik machasqanchik Ñuqayku machasqayku Qamkuna machasqankichik Paykuna machasqanku Indica situaciones donde la información es indirecta, o donde el recuerdo no es claro. Contrasta con el Conocimiento Directo -rqa. Para construir el Pasado de Conocimiento Indirecto, simplemente se agrega -sqa delante de la conjugación. La tercera persona singular -n, generalmente se omite. Estructuras Mana No Manaña Ya no Manaña atinchu Ya no puede QALLARINAPAQ 83 Manaraq Todavía Manaraq atinchu Todavía no puede Tapuq: JAYK’A / MACHKHA Machkhataq? ¿Cuánto es/Cuántos son? Machkhataq kanku? ¿Cuántos son ellos? Machkha t’antata-taq munanki? ¿Cuántos panes quieres? Machkhatataq munanki? ¿Cuántos quieres? Obsérvese el desplazamiento del marcador de interrogación -taq que del Pronombre Interrogativo pasa al nombre. Orden: ¿Macha-ku-chka-lla-SQA-ni-puni-chu-ri? ¿Ruwa-n-ña/raq-puni-chu? ¿Llaqta-lla-pi-puni-chu-ri?  K’askaqkuna -ña TERMINATIVO Ya En los nombres y adjetivos indica que han alcanzado su plenitud o madurez: Warmiña Ya es mujer Jatunña Ya es grande En los verbos, que la acción ya se ha terminado: Ruwaniña Ya he hecho En los adverbios, con excepción de MANA, requiere del uso previo de -ta: Manaña Ya no Allintaña yachan Ya sabe bien -raq ANTICIPATIVO Todavía Es el sufijo opuesto al anterior. En los nombres indica que todavía no han cambiado, que mantienen su estado: Wawallaraq Todavía es una criatura Juch’uyllaraq Sigue siendo pequeño (nomás) QALLARINAPAQ 86 Ñuqayku pukllachkayku E) JUNT’ACHINA 8) Sapallanku chayamuSQANKU 1 Llaqtapi q’ipinta chinkachiku_______ 2 ¿ Imata ruwa_______? 3 ¿Jayk’a uwijata chayachimu_______? 4 Sapallay macha_______ 5 ¿Mamanchu qullqita apachimu___________? 6 ¿Paykuna manachu allinta ruwa_______? 7 Wawqiyqa/Turayqa mamaywan llaqtaman ri_______ 8 Musquyniypi mayuman ri_______ 9 Wasinkupi paykuna macha_______ 10 Sapallanku papata tarpu_______ E) K’ASKACHINA 9) (Riwuryu)(3 uwija)(chayachimuy)  Riwuryuqa kimsa uwijata chayachimusqa 1 Paykuna - 8 runa - rikuy 2 Pay - musquynin - uwija - chinkachiy 3 Sisiku - wasi - mana pichay 4 Pay - mana - qallariy 5 Mama Asunta - 2 lliklla - away 6 Wawan - qillqay - mana yachay 7 Tata Istiku - 6 waka - rantikuy 8 Ñuqayku - manchay - machay 9 Sisiku - mana - qallariy 10 Warmin - mana - chayamuy F) TIKRANA 10) Pay -llaqtaman purin  Pay manaña/raq llaqtaman-chu purin 1 Tatayqa -upyan 2 Tarpuqkuna -chayamunku 3 Papa tarpuy -qallarikun 4 Ñuqayku llaqtaman richkayku 5 Paykuna llamk’anku 6 Sisikuqa chakranpi llamk’an 7 Chay ayllupiqa uqata tarpunku 8 Paykunaqa llamk’ayta atinku 9 Llaqtapi chinkani 10 Machani 11) Machani  machasqani 1 Unayta puñuni 2 Iskay uwijata chinkachin 3 Atuqta rikun 4 Llaqtaman rinku 5 Papata akllanña 6 Musqukun 7 Khuskan tukun 8 Wasita pichanku 9 Ch’uqllapi puñunku 10 Juk wakata chinkachin g) AKLLANA 12) RQA vs SQA 1 Musquyniypi, atuqta qhatimu_______ni 2 ¿Imatataq chaypi ruwa_______nku? 3 Qayna punchunta chinkachiku_______, ñin 4 ¿Machkha wakatataq tatayki rantimu_______? 5 Qayna wata llaqtaman ri_______ni 6 Tata Mariyanuqa qayna tutaña chayamu_______ 7 Qamqa mayupi urmaku_______; ñuqa rikuni 8 ¿Maymantaq ri______nkichik? 9 Uywakunataqa uywa –qhatumanta rantimu_______nku. Ñuqa chay qhatuta mana rikunichu 10 Ñuqaykuqa llaqtapi kimsa watata tiya________yku 13) -ña - -raq 1 Mana_______ yachanichu 2 Payqa mana_______ chayamunchu 3 Unay_______ mana jamunchu 4 Wasita_______ pichachkarqa 5 ¿Qallarinku_______chu? 6 Allinta_______ yachani 7 Churinqa QALLARINAPAQ 87 jatun_______ 8 Wawanqa juch’uylla______ 9 Sach’a k’utuyta tukuni_______ 10 Ñuqayku papa tarpuyta mana_______ tukuykuchu. h) TAPUYKUNA KUTICHINA 14) Jayk’ataq uwijayki? (8)  Pusaq-lla 1. ¿Jayk’ataq wakan? (2) 2 ¿Jayk’ataq p’uyñun? (2) 3 ¿Jayk’ataq wasiyki? (1) 4 ¿Jayk’ataq wawan? (4) 5 ¿Jayk’ataq chakran? (5) 6 ¿Jayk’ataq uwijaykichik? (10) 7 ¿Jayk’ataq sach’aykichik? (1) 8 ¿Jayk’ataq wawanku? (6) 9 ¿Jayk’ataq uywayki? (4) 10 ¿Jayk’ataq q’ipin? (1) 15) ¿Tukunkiñachu?  Arí, tukuniña / Mana, manaraq tukunichu 1 ¿Muk’uta rantinkiñachu? 2 ¿Uwijata chayachimunñachu? 3 ¿Wasita pichankichikñachu? 4 ¿Llaqtanpiñachu kachkan? 5 ¿Lliwk’anata jallch’asqañachu? 6 ¿Yachay wasiman riyta tukunkiñachu? 7 ¿Yupayta yachanñachu? 8 ¿Qillqayta yachankuñachu? 9 ¿Tatayki chayamunñachu? 10 ¿Qusaywan parlankiñachu? 16) ¿Llaqtamanraqchu rirqanki?  Arí, llaqtamanraq rirqani. / Mana, llaqtamanqa manaña rirqanichu 1 ¿Kanchataraqchu picharqankichik? 2 ¿Mamaytaraqchu yanaparqanki? 3 ¿Chakrataraqchu qhawamusqa? 4 ¿Q’upanamanraqchu risqa? 5 Papataraqchu akllasqanku? 6 P’achantaraqchu t’aqsamusqa? 7 ¿Llamt’ataraqchu q’ipipurqanki? 8 ¿Llamk’amurqankiraqchu? 9 ¿Wasitaraqchu jallch’amurqanki? 10 ¿Uwijataraqchu yupamusqa? 17) ¿Machkha wasitaq kan? (3)  Kimsa wasi kan 1 ¿Machkha qharitaq chaypi llamk’anku? (10) 2 ¿Machkha llikllatataq awasqa? (1) 3 ¿Machkhataq kasqanku? (5) 4 ¿Machkhataq jamurqanku? (6) 5 ¿Machkha mayutataq chimparqankichik? (4) 6 ¿Machkha punchutataq rantirqanki? (2) 7 ¿Machkha llikllatataq awarqanku? (8) 8 ¿Machkha uwijatataq yuparqankichik? (9) 9 ¿Machkha chakratataq jallmamurqankichik? (3) 10 ¿Machkha runataq kay ayllupi tiyanku? (7) I) TAPUYKUNA WAKICHINA 18) Paykunaqa -chunka -uwijata qhatimusqanku  ¿Jayk’a uwijatataq qhatimusqanku? 1 Ñuqaykuqa kimsa mankata rantirqayku 2 Payqa tawa p’uyñuta apamusqa 3 Tatayqa juk atuqllata rikusqa 4 Sisikuqa phichqa uwijata michimusqa 5 Warmikunaqa tawa wasitaña pichasqanku 6 Tukuynin uwijata chayachimusqanku 7 Kimsa warmi lluqsinku 8 Chunka llamk’aqkuna chayamuchkanku 9 Mamayqa qanchis llikllata awakusqa 10 Tata Mariyanuqa pusaq wakata qhatisqa QALLARINAPAQ 88 J) RIMAYKUNA QHATICHINA 19) Qhatiy: 5 uwija, 10 waka T: ¿Jayk’a uwijatataq qhatisqa? K:Phichqa uwijata T: ¿Wakatarí? K: Chunka wakata qhatisqa (1) Away: 2 lliklla, 3 chumpi (2) Apamuy: 3 manka, 4 chuwa (3) Rikuy: 3 llaqta, 7 ayllu (4) Rantiy: 6 punchu, 7 lliklla k) QILLQAY: 20) Ayllupi ruwaykunamanta qillqay.
Docsity logo



Copyright © 2024 Ladybird Srl - Via Leonardo da Vinci 16, 10126, Torino, Italy - VAT 10816460017 - All rights reserved