Docsity
Docsity

Prepara tus exámenes
Prepara tus exámenes

Prepara tus exámenes y mejora tus resultados gracias a la gran cantidad de recursos disponibles en Docsity


Consigue puntos base para descargar
Consigue puntos base para descargar

Gana puntos ayudando a otros estudiantes o consíguelos activando un Plan Premium


Orientación Universidad
Orientación Universidad

Libro de quechua completo, Apuntes de Idiomas

Texto de quechua donde se encuentra toda información para aprender conversaciones y otros tipos de información que servirá para la comprensión y entendimiento del idioma quechua que nos ayuda a comunicarnos

Tipo: Apuntes

2023/2024

Subido el 09/04/2024

yuli-serrano
yuli-serrano 🇧🇴

3 documentos

Vista previa parcial del texto

¡Descarga Libro de quechua completo y más Apuntes en PDF de Idiomas solo en Docsity! Uq kaq yachaqay Lección uno Jatun Yachay Wasipi Riqsinakuspa Conociéndonos en la Universidad Jaime : Imaynalla. Susana : Walliqlla, qanri. Jayme : Ñuqaqa allillan kasani. Imataq sutiyki. Susana : Susana sutiy.Maymanta qan kanki. Jayme: Ñuqaqa Oruromanta kani, qanri. Susana: Ñuqaqa kaymanta kani.Imaman Llawaman jamunki. Jayme : Ñuqaqa qhishwata yachakuq jamuni. Susana : Ñuqapis qhishwata yachakushani.Maypi qan tiyakunki. Jayme : Ñuqaqa Linares llaqtañanpi tiyakuni, qanri. Susana : Ñuqaqa Busch puriypi tiyakuni. Jayme : Piwan qan tiyakunki. Susana : Ñuqaqa sapay tiyakuni, qanri. Jayme : Ñuqaqa tataywan mamaywan tiyakuni. Susana : ¡Ay! ripullasaqña, tinkunakama. Jayme : Tinkunakama. 1 Napaykuna = Los saludos Tapuy : Imaynalla. = ¿Cómo estás? Kutichiy : Allillan, qanri. = Más o menos y tú (y vos) Tapuy : Imayna kasanki. = ¿Cómo estás? Kutichiy : Allin kasani. = Estoy bien Tapuy : Imaynalla tata Antuku. = ¿Cómo estás don Antonio? Kutichiy : Mana walliqchu. = No estoy bien Musuq Simikuna = Vocabulario Kay = Verbo ser K’ASKACHIKUNA= SUFIJOS Kasay = Verbo estar -MANTA= Jamuy = Venir -MAN= Tiyakuy = Vivir -PI= Riy = Ir -RI= Ñuqa = Yo -WAN= Ñuqaqa = Yo -PIS= Ñuqaqta = De mi -QA= Qan = Tú – vos – usted Qanri = Y tú – y vos – y usted Tata = Papá – don Mama = Mamá – doña Llaqtañan = Calle 2 RIQSINAKUSPA= Imaynalla, ñuqaqa Alex kani. Ñuqaqa Bolivia suyumanta kani. Ñuqaqa yachachiq kani. Ñuqaqa tawa chunka watayuq kani. Ñuqaqa Nacional “Siglo XX” Jatun Yachay Wasipi llank’ani. Ñuqaqa Llallawapi, Linares llaqtañanpi tiyakuni. Ñuqaqa tataywan mamaywan tiyakuni. 2.Kunan qanmanta qillqiriy ma. ……………………………………………… ……………………………………………… …………………………………………….. …………………………………………….. ……………………………………………… ……………………………………………… …………………………………………….. ………………………………………………. Kinsa kaq runamanta parlarispa Pay Luwis/Luwis sutin. Payqa yachakuq. Payqa Nacional “SigloXX”Jatun Yachay Wasipi kasan. Payqa Chayantamanta. Payqa sapan tiyan. Payqa Llallawapi, Buch puriypi tiyakun. 3. Kunanqa yachakuq masiykimanta qillqay ma. 5 ……………………………………………… ……………………………………………… …………………………………………….. ……………………………………………… 4.Kay amañaykunata kastilla simiman tiqray ma. 1. Payqa yupaq. …………………………………………………………………… ….. 2. Tatayqa qhuyapi llank’an. …………………………………………………………………… …. 3. Mama Santusaqa k’acha warmi. …………………………………………………………………… … 4. Paypata wasin t’urumanta. ........................................................................................... 5. Wasiyqa t’urumanta . …………………………………………………………………… …. 6. Chay uyway. …………………………………………………………………… …. 5.Qanñataq amañaykunata kinsa kaq runapi qillqay ma, chanta kastilla simiman tiqray. 1. …………………………………………………………………...... 2. …………………………………………………………………….. 6 3. …………………………………………………………………… … 4. …………………………………………………………………… … 5. …………………………………………………………………… . . 6. …………………………………………………………………… … 6.Kay tapuykuna qanmata kutichiyma. Maymanta qan kanki. ……………………………………………………………….. Ima sutiyki. ……………………………………………………………….. Maypi qan tiyakunki ………………………………………………………………. Piwan qan tiyakunki. …………………………………………………………… Qan Qhishwa Simita parlankichu ………………………………………………………………. Qan qullqi jallch’ana wasipichu llank’anki ………………………………………………………………….. 7.Kay simikunata kastillasimiman tiqrarquriy ma. Yupaq = wasi = 7 Ñuqaqta Alex sutiyqa. Ñuqaqa kaymanta kani. Ñuqa yachachiq kani. Ñuqaqa Nacional “Siglo XX” Jatun Yachay Wasipi llank’ani. Ñuqaqa Qhishwa simita Ingles simitawan yachachini. Ñuqaqa aylluywan tiyakuni. Ñuqaqa Linares llaqtañanpi tiyakuni. …………………………………….. …………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………… 2.Kay tapuykunaman kutichiy ma. 1. Maymantataq qan kanki . ……………………………………………………………………………… …………. 2. Maymanta mamayki. ……………………………………………………………………………… ……………. 3. Maymanta tatayki. ……………………………………………………………………………… …………….. 4. Maymanta yachakuq masiyki. ……………………………………………………………………………… …………… 5. Maymanta yachachiqniyki. 10 ……………………………………………………………………………… …………… 6. Maymantataq qullqita mañakunki. ……………………………………………………………………………… …………. 7. Maymanta mamayki chay qullqita mañakun. ……………………………………………………………………………… ……………. 8. Maymanta tatayki machasqa jamun. ……………………………………………………………………………… …………….. 9. Maymanta yachakuq masiyki pánqanta rantin. ……………………………………………………………………………… …………… 1. Maypi qan tiyakunki. ……………………………... Musuq simikuna 2.Maypi yachakuq masyiki tiyakun . jatun yachay wasi = ……………………………………………………… janpina wasiman = janpina wasi 3. Maypi qhishwa yachachiqniyki tiyakun. ayapanpaman = ……………………………………………………… qhatu qullqi jallch’ana wasi 4.Maypi tatayki llank’an. mikhuna wasi ……………………………………………………… uqyana wasi tusuna wasi 5. Maypi qhishwa simita parlayta yachashanki. takina wasi ……………………………………………………… 6.Maypi qusayki wasita rantiyta munan. ……………………………………………………… qhatuman = qhuyaman = 11 a.Mayman qan sapa p’unchay rinki. raymiman = ………………………………………....................... llank’aq = ch. Mayman tatayki sapa p’unchay rin. wayk’uq = …………………………………………………….. t’aqsaq = takiq = chh. Mayman mamayki sapa p’unchay rin . rankhaq = …………………………………………………….. yachakuq = ch’.Piwan qan maqanakunki. munaqi = …………………………………………………… qusa = wawan = i. Piwan pay raymiman rin. warmiyki = …………………………………………………… Mama Antuka = yachachiq = j. Piwan llank’aq rin . Tata Satuku = …………………………………………………… wawasniyki = k. Piwan sapa paqarin ñaku q’uñita uqyan. ……………………………………………………. l. Piwan llank’ananta ruwan. ……………………………………………………. ll. Piwan mamayki ayapanpaman rin. ……………………………………………………. j)-MANTA, -MAN, -PI, -WAN, -RI, -PIS k’askachikunawan kunt’ay ma. 14 1.Ñuqaqa wawayta Wawa Qhawana Wasiman pusani.Qan…….. . 2.Ñuqa………… chayman juch’uy wawayta pusani. 3.Tatay……………mamay…………… aqhata uqaq rinku. 12 mankasta chuwasta wishllastawasustawan mayllan.Sullk’a ñañaytaq phuqllanasninwan phuqllan.Tataytaq qhuyapi llank’anllank’ananmanta sayk’usqa wasiyman chayamun. Tatay kukanta q’ipirinanpi apan. q) kay simikunata kastilla simiman tiqray ma. Ñuqaqta = phuqllanasninwan= Sutiy = llank’ananmanta = Mamaypaqtataq= wasiyman = Sutin = tatay = Wasiyta = kukanta = Mamay = q’ipirinanpi = Chhuqchayta = mamayqa = Ñañayta = ñañaytaq = Chhuqchanta = p’achaytapis = p’achayta = kukanta = r) kay amañaykunata kastilla simiman tiqray. 1.Ñuqa qullqi jallch’ana wasipi llank’ani. ------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------- 2. Wawakuna wawa qhawana wasipi juch’uy kanku. ------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------- 3. Paykuna qullqita wasita rantinankupaq mañakunku. ------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------- 4. Qullqi jallchana wasipi ashkha awichu runaman Bono Sol nisqata junt’ani . ------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------- 15 5. Kunan qullqita kutichipa pantani, kuranta kutichini. ------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------- 6. Qullqita mañakunankupaq ashkha kaqkunata junt’anku. ------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------- -Mayqin k’askachikunata riqsinki chaykunata qillqay ma. --------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- ------------------------------------------------- ------------------------------------------------- ------------------------------------------------- .------------------------------------------------ ------------------------------------------------- -Rimachiqkunata qillqay ma. --------------------------------------------------- -------------------------------------------------- -------------------------------------------------- ------------------------------------------------- ------------------------------------------------- ------------------------------------------------- .------------------------------------------------ ------------------------------------------------- -Imakunata qullqi mañakuqman tapuriwaq. Kaq Yachaqay 17 LAYAQ AMAÑAYKUNAMANTA RIMARISPA Arinchaq Amañaykuna Mananchaq Amañaykuna 16 Tapuq Amañaykuna .Wawa Qhawana Wasipi Pay yachakuq . Paypata Rosa sutin juch’uy wawakunata qhawaspa llank’an. Payqa wawa qhawana wasipi llank’an. Payqa sawarasqa kasan. Payqa Huanunipi tiyakun. Huanunipiqa wakin runaqa qhuyapi llank’anku. Payqa wawa qhawana wasipi wawakunata qhawaspa llank’an a)K unan qanñataq kinsa kaq runapi arinchaspa amañaykunata qillqariy ma. ……………………………………………………………………………… …………… ……………………………………………………………………………… …………… ……………………………………………………………………………… …………… ……………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………… ………………………… ……………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………… ……………………….. Mana raymiman rinchu Mana kunan tatay llank’aq rinchu. Payqa unqusqa Kasan. Mana tatay mikhuyta munanchu. Mana janpinta uqyanchu. Mana janpichikuq rinchu. Mana allinta puñunchu. Ch’isipi sinch’ita ch’ujun. Tatay sinchi unqusqa kasan chayraku mana raymiman rinchu. . ch)K unan qanñataq kinsa kaq runapi mananchaspa qillqariy ma. ……………………………………………………………………………… …………… ……………………………………………………………………………… …………… ……………………………………………………………………………… …………… 17 Qunqay jamuy Llank’ay= trabajar Ñuqa llank’a-sha-ni Qan llank’a-sha-nki Pay llank’a-sha-n Ñuqanchis llank’a-sha-nchis Ñuqayku llank’a-sha-yku Qankuna llank’a-sha-nkichis Paykuna llank’a-sha-nku a).Kunanpachitapiphisqa rimachiqkunata phuqllariciy ma. ch).Amañaykunata –sha k’askachita apaykachaspa qillqay maqillqay m. 1. 2. 3. 4. chh)Kay juch’uy wakichipi kunan pachitapi rimachiqkunata muyupi muyurquchiy. Kunitan tatay mamaywan qullqi jallch’ana wasipi tramites nisqata ruwashanku.Paykuna qullqita wasita rantinapaq mañakushanku. Ñuqaqa kuraq wawan kani.Ñuqaqa janpiq kanaypaq yachakushani.Tatay awtu apaykachaq. Kunitan waq awtuntaapaykachashan. Mamay wasillapi llank’an. Kay simikunata kastilla simiman tiqrayquy ma. Ruwashanku = Mañakushanku= Yachakushani = Apaykachashan= Quchunchashani= Pichashani= Thalashani= Wakichishan= 3.kay parlapayanakuta yachaqay ma. 20 Ñanpi Parlarispa Mama Rosa : Mayman mama Blanca rishanki. Mama Blanca :Asuncion qullqi jallch’ana wasiman rishani. Mama Rosa : Qullqitachu mañakuq rishanki. Mama Blanca : Mana, kay iskay pachaqta t’unachikuq rishani. Mama Rosa : Ñuqaqa chaymanta jamushani. Mama Blanca: Qan chaymantachu qullqitamañakushanki. Mama Rosa : Ari chaymanta mañakushani. Mama Blanca : chanta junt’achu kasan. Mama Rosa : Ari junt’alla kasan. Mama Blanca: Jina kaqtin rillasaqña. Mama Rosa : Ari,rillayña waq p’unchaykama. Mama Blanca : waq punch’aykama. Musuq simikuna 21 Uq kaq qhishwa kuski Suti: Qutu: P’unchay: 1.kay simikunata kastilla simiman tiqray ma. Qullqi sawarakuy Qullqi jallch’ana wasi t’akanakuy Jallp’a jallch’ay Uywa t’unay kaqkuna mañakuy 2 .Kunanpi YUPAY rimachiqta phuqllarichiy ma. ------------------------------------------------------------------------------------------- ------------- ------------------------------------------------------------------------------------------- ------------ ------------------------------------------------------------------------------------------- ----------- ------------------------------------------------------------------------------------------- ---------- ------------------------------------------------------------------------------------------- --------- ------------------------------------------------------------------------------------------- --------- ------------------------------------------------------------------------------------------- --------- 3. kay amañaykunaman chiqa suti tiqrachiwan juntay ma. 1. ----------------------- sapa killa janpina wasiman rinki. 2. ---------------------- sapa paqarin llank’aq rin. 3. ---------------------- sapa p’unchay Nacional “Siglo XX” jatun yachay wasipi yachakuni 22 Ñitiy a) K ay amañaykunaman suti tiqrachiwan junt’ay ma. 11 25 1.------------------------------------------- sapa p’unchay jatun yachay wasiman riyku. 2. ------------------------------------------ sapa ch’isi wawaypata p’achanta wakichini. 3. ----------------------------------------- sapa killa wawaypaq wallpa uchuta wayk’un. 4. ----------------------------------------- sapa paqarin wasi ruwanata ruwanchis. 5. ---------------------------------------- sapa junqajuna aqhata uqyankichis. 6. ---------------------------------------- sapa kuti qusaykiwan maqanakunki. 7. --------------------------------------- sumaqta wawankuta qhawanku. ch) Kay amañaykunaman chiqa rimachiqwan junt’ay ma. 1.Tata Tomas mama Asuntawan sapa junqajuna qhatupi papata ----------------------------- 2. Qusay sapa kuti waq warminman qullqita ---------------------------------------------------- 3. Qan sapa kutichu wawaykita ------------------------------------- 4. Mariya sapa kuti wawanta ---------------------------------------- 5. Allquypaqta wasin t’urumanta ruwasqa ------------------------------------------------------ 6. Ñuqa wawayta kallpachaq wiñachiq mikhuykunata ----------------------------------------- 7.Qankuna qhuya ukhupichu ------------------------------------------------- chh) MAÑAY rimachiqta puqllarichiy , chanta castilla simiman tiqray ma. 26 Mikhuchiy kasay urmachiy maqay Llank’ay quy rankhay ch’) kay wakichiyta ñawiriy chanta qanmanta qillqay ma. 12 Ñuqaqta Martha sutiyqa. Ñuqaqa kaymanta kani. Ñuqa yachachiq kani. Ñuqaqa Nacional “Siglo XX” Jatun Yachay Wasipi llank’ani. Ñuqaqa Qhishwa simita Ingles simitawan yachachini. Ñuqaqa aylluywan tiyakuni. Ñuqaqa Linares llaqtañanpi tiyakuni. ………………………………… …………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………… ………………. 27 Iskay kaq yachaqay Kunanpi Rimachiqkunata Phuqllachispa Conjugando los verbos en tiempo presente Sutiq Rantinkunamanta Rimarispa = Hablando de los Pronombres Sutiq rantikunaqa qanchis qhishwa simipi kanku. Kinsa ch’ullallapi tawataq ashkhapi. Ñuqa = Yo 1ª persona singular Qan = Tú, vos 2ª persona singular Pay = Él, ella 3ª persona singuar Ñuqanchis = Nosotros (a) incluyente 30 31 32 Ñuqayku = Nosotros (a) excluyente 1ª persona del plural Qankuna = Ustedes 2ª persona del plural Paykuna = Ellos o ellas 3ª persona del plural Nisuman Por ejemplo YUPAY Ñuqa yupa ni = Yo cuento Qam yupa nki = Tú cuentas Pay yupa n = Él o ella cuenta 35 Ñuqanchiq yupa nchis = Nosotros (a) contamos Ñukayku yupa yku = Nosotro (a) contamos Qamkuna yupa nkichik = Ustedes cuentan Paykuna yupa nku = Ellos, ellas cuentan Pachaman jina rimay tiqrachiqkuna Kunan = Hoy Sapa p’unchay = Cada día Sapa paqarin = Cada mañana Sapa sukhayay = Cada tarde Sapa ch’isi = Cada noche Sapa wata = Cada año Sapa killa = Sapa kuti = Sapa Illapachaw = RIMACHIQKUNA = Verbos Yupay = sawarakuy = T’unay = t’akanakuy = Kutiy = tantakuy = Kutimuy = jallch’ay = Rantiy = ñit’iy = Rankhay = Mañakuy = Junt’ay = Riy = 36 Ñawiriy = Musuq simikuna = Vocabulario Qullqi = Dinero Qullqi jallch’ana wasi= Casa financiera Wasi = Casa Jallp’a = Tierra / terreno Uywa = Animal/ ganado Kaqkuna = Cosas Sumaqña kani = Ya estoy mejor Unqusqa = Enfermo Chay = Eso, esa Chayrayku = Por eso Q’ichalira = Diarrea Janpi = Medicina Tapuq simikuna = Palabras interrogativas Ima = ¿Qué? Amamanta = ¿De qué? Imawan = ¿Con qué? Imapi = ¿En qué? Imarayku = ¿Por qué? Imapaq = ¿Para qué? K’askachikuna = Sufijos - MANTA = De 37 Musuq Simikuna = Vocabulario Yaykurimuy = Pase por favor Tiyarikuy = Siéntese por favor Pachi = Gracias Suti = Nombre Sutiyki = Tu nombre Sutiy = Mi nombre Wata = Año Machkha watayuq kanki = ¿Cuántos años tienes? Sawarakuy = Casarse Sawarasqachu kanki = ¿Eres casado? Imayki nanasunki = ¿Qué te duele? Qayna = Ayer P’unchay = Día Kay tapuykunaman kutichiy = Responde a estas oraciones T. Pikuna parlarichkanku. K. ______________________________________________________ ___ T. Maymanta Isichu. K. ______________________________________________________ ___ T. Isichu sawarasqachu. 40 K. ______________________________________________________ ___ T. Pita wasan nanan. K. ______________________________________________________ ___ T. Mayk’aqmanta Isichuta wasan nanan. K. ______________________________________________________ ___ 41 Layan rimaykunaqta = Clases de Oraciones Arinchaq rimaykuna = Oraciones afirmativas Ñuqa janpiyta yachani = Yo sé curar. Mariya q’upamanta parlan = María habla de la basura. Tatay sinchita mikhun = Mi papá come mucho. - ______________________________________________________ ___ - ______________________________________________________ ___ - ______________________________________________________ ___ - ______________________________________________________ ___ - ______________________________________________________ ___ Mananchaq rimaykuna = Oraciones negativas 42 T : Qam janpita upyankichu? ¿Tomas tú medicina? K : Ari ñuqa janpita upyani. Sí, yo tomo medicina. K : Mana ñuqa janpita upyanichu. No, yo no tomo medicina. T : Qhamkuna makista mayllakunkichikchu. - ______________________________________________________ ___ - ______________________________________________________ ___ T : Paykuna qhuyapichu llank’anku? - ______________________________________________________ ___ - ______________________________________________________ ___ T : Wawa ñut’usqa mikhunata mikhunchu. - 45 ______________________________________________________ ___ - ______________________________________________________ ___ Tapuq simikunawan amañaykuna qillqiriy = Escriba oraciones con las palabras interrogativas May = ¿Dónde? Maymanta = ¿De dónde? Maypi = ¿En dónde? Mayman = ¿A dónde? Maytaq = ¿Y dónde? Ima = ¿Qué? Imata = ¿Qué? Imamanta = ¿De qué? Imapi = ¿En qué? Imaman = ¿A qué? Imapaq = ¿Para qué? Imarayku = ¿Por qué? Imayna = ¿Cómo? Imaynata = ¿Cómo? Machkha = ¿Cuántos (a)? Mayk’a = ¿Cuántos (a)? Mayk’aqmanta = ¿Desde cuñando? Pi = ¿Quién? 46 Pitaq = ¿Quién? Piman = ¿A quién? Pimanta = ¿De quién? Piwan = ¿Con quién? Pikuna = ¿Quiénes? Nisuman = Por ejemplo Kay amañaykunaman kutichiy ma = Responde a las siguientes preguntas T. Maymanta wawa urmakun. K. Wawaqa punamanta urmakun. T. Imaman qan jamunki. K. ______________________________________________________ ___ T. Piwan pay jamun. K. ______________________________________________________ ___ 47 - Ch’uju _______________________________________ - Junp’iy _______________________________________ - Samay _______________________________________ Nanay Rimachiqta Phuqllarichiy = Conjuga el verbo doler Ñuqata wasay nana _____________ Qanta wasayki _________________ Payta wasan ___________________ Ñuqanchikta wasanchik ______________________ Ñuqaykuta wasayku _________________________ Qankunata wasaykichik ______________________ Paykunata wasanku __________________________ Kapuyniyuq suti tiqrachiqkunamanta = Adjetivos Posesivos y = Mi cabeza yki = Tu cabeza Uma n = Su cabeza nchik = Nuestra cabeza (Imcl.) yku = Nuestra cabeza (Excl.) ykichik = Su cabeza de ustedes nku = Su cabeza y = Mi sangre yki = Tu sangre Llawar – ni – n = Su sangre 50 nchik = Nuestra sangre (Imcl.) yku = Nuestra sangre (Excl.) ykichik = Su sangre de ustedes nku = Su sangre de ellos –Y, –YKI, –N Tukuychaq kapuyniyuq suti tiqrachikunawan junt’achiy ma = Completa con los adjetivos posesivos Tata ___ kimsa rutita janpi ___ ta upyan. Chaki _____ maki _____ p’akisqa. Surk’a ____ sinchita nanan. – Q, – QPA, – QTA, – QPATA, – PATA, – PAQTA Kapuqkuna k’askachi = Sufijos de posesión o pertenencia Ñuqa – qta De mí Qam – pata De ti Pay – pata De él, ella Ñuqanchik – pata De nosotros (Incl.) Ñuqayku – qta De nosotros (Excl.) Qamkuna – qta De ustedes Paykuna – qta De ellos, ellas – Q, – QPA, – QTA, – QPATA, – PATA, – PAQTA Kapuq k’askachikunawan amañaykunata qillqiriy ma. Escribe oraciones con los sufijos de posesión. Ñuqaqta chakiy p’akisqa. Tataypata _______________________________________ Wawaypata ______________________________________ 51 Mamaypata ______________________________________ – RI, – CHU, – CHKA, – PI, – PAQ Kaskachikunata kay amañaykunaman junt’arichiy ma = Completa por favor las oraciones con los siguientes sufijos Kay t’antata qan ________ apamuni. Tatay qhuya _______ llank’an. Wawa runtuta mikhu _______ n. Mana wawa janpichikun _______. Qan janpita upyanki ________. Wawayki allin kachkan, qan _______. Kay tapuykunaman kutichiy ma = Responde a las siguientes preguntas T. Chawa yakuta upyanachu. K. ______________________________________________________ ___ T. P’usqu mikhunata mikhunachu. K. ______________________________________________________ ___ T. Qallku mikhunata wawaman mikhuchinachu. 52 Chawa = Crudo P’usqu = Fermentado Qallku = Amargo T’impusqa = Hervido Yaku = Agua Mikhuna = Alimentos 55 Phichqa kaq yachay Lección cinco Wawawan Enfermerawan Japina Wasipi Rimarispa Conversando el niño y la enfermera en el Hospital Wawa : Imataq chay ¿Qué es eso? Enf. : Kayqa t’uqsina Esto es inyección. Wawa : Imapaq chay ¿Para qué es eso? Enf. : Kayqa t’uqsisunaypaq Esto es para que te pinche. Wawa : Nanawanqachu ¿Me va doler? Enf. : Uq chhiquitata nanasunqa Un poco te va doler. Wawa : Chaywan janpikusaqchu ¿Con eso me voy a curar? Enf. : Ari kaywan janpikunki Sí, con esto te vas a sanar. Wawa : Jaqayqa janpichu ¿Es aquello medicina? Enf. : Mana jaqayqa janpichu, No es aquello medicina, jaqayqa yaku. Aquello es agua. Wawa : Kay janpi ñuqapaqchu. ¿Es esta medicina para mí? Enf. : Ari chay janpi qanpaq. Sí, es medicina es para ti. 56 Rikuchiq suti tiqrachikuna = Adjetivos demostrativos Kay = Esto (a) Chay = Eso (a) Jaqay = Aquel, aquello y aquella T. Imataq kay K. Kayqa wislla Esto es cuchara T. Imataq chay K. Chayqa chuwa Eso es plato T. Imataq jaqay K. Jaqayqa manka Aquello es olla Achkhapi sutiq Tiqrachi = Adjetivos demostrativos en plural Kaykuna = Estos (as) Chaykuna = Esos (as) Jaqaykuna = Aquellos, aquellas T. Imataq kaykuna K. Kaykunaqa wislla T. Imataq chaykuna K. Chaykuna chuwa T. Imataq jaqaykuna K. Jaqaykunaqa manka Tapuq simikunawan tapurispa = Preguntando con palabras interrogativas 57 Upyay = Beber T’uqsiy = Punzar, pinchar T’uqsichikuy = Hacerse pinchar Mikhuy = Comida, alimento, comer Ñuñuchiy = Hacer lactar Ñuñuy = Lactar K’askachikuna = Sufijos - KUNA = Plural - PAQ = Para - CHU = Indica oración negativa o interrogativa - WAN = Con Sapa k’askachiwan amañaykunata qillqiriy ma = Por favor escribe oraciones con cada sufijo - KUNA _______________________________________________ - PAQ ________________________________________________ - CHU ________________________________________________ - WAN ________________________________________________ 60 – KUNA, – PAQ, – CHU, – WAN k’askachikunawan kay amañaykunaman junt’arichiy ma = Por favor completa las oraciones con los sufijos Qhari ________ qhuyapi llank’anku. Kay janpita waway _______ rantini. Kunan mikhuyta mikhunki _______. Mana ñuqa q’ichachkani _______. Arrus yaku _______ chu thañichikunki. 61 Suqta kaq Yachaqay Lección seis Wiksallikuymanta Del embarazo Enfermera : Imarayku mana mikhukichu. Mama : Mana mikhuy atinichu. Enfermera : Uyariway, kimsa kaq ñawpa killakunapi wawaqa wiñan ñanpi kachkan nisunman uman, chakisnin makisnin, ñuqtun jinas tukuy kawsaqkunasnin wiñan chayraykutaq sulluqa kawsachkan. Qamqa allin wawayki paqarimunanpaq sumaqta qhawakunayki mikhunayki tiyan. Mama : Ya. Musuq simikuna = Vocabulario Atiy = Poder Uyariy = Escuchar Kimsa kay ñawpa killakunapi = En los 3 primeros meses Wiñay = Crecer 62 Maki sillu = Uña del dedo de la mano T’aqlla = Palma de la mano Uraniqpipunitaq tarikun = En las extremidades inferiores se encuentran Chaka = Cadera Chanka = Muslo Chakimuqu = Rodilla T’usu = Pantorrilla Takillpa = Talón Chaki = Pie Chaki ruk’ana = Dedos del pie Chaki sillu = Uñas del pie Chakipanpa = Planta del pie – PAQ, – WAN, – RAYKU K’askachikunata apaykachaspa kutichiy ma = Responda con los sufijos mencionados T. Imapaq Kiru K. ___________________________ T. Imapaq chaki K. ___________________________ T. Imapaq sinqa K. ___________________________ T. Imapaq ninri K. ___________________________ Kay kutichiykunapaq tapuykunata qillqiriy = Escriba preguntas para las siguientes respuestas. 65 T. ______________________________________________________ ___ K. Kiruwan sumaqta mikhunchik. T. ______________________________________________________ ___ K. Ñawiwan sumaqta qhawanchik. T. ______________________________________________________ ___ K. Ari makiswan llank’anchik. T. ______________________________________________________ ___ K. Mana ninriwanchu purinchik. T. ______________________________________________________ ___ K. Waway chawa yaku upyasqanrayku q’ichalirawan. T. 66 ______________________________________________________ ___ K. Ch’ichirayku q’ichalira unquyqa. T. ______________________________________________________ ___ K. Waway wañupun. T. ______________________________________________________ ___ K. Wawaypaq kay mikhuna. – PAQ, – WAN, – RAYKU K’askachikunata amañaykunata qillqiy ma. - ______________________________________________________ ___ - ______________________________________________________ ___ - 67 Enfermera : Jisqun wawasniykirayku tata Isiku kawsanayki tiyan. Musuq simikuna = Vocabulario Wawa = Niño (a) Qhari wawa = Hijo varón Warmi wawa = Hija mujer Kuraq = Mayor Sullk’a = Menor Ama jinachu kay, kay tapuykunaman kutichiy ma T. Kay parlapayanakupi, pikuna rimarinku. K. ______________________________________________________ ___ T. Mayk’a wawayuq tata Isiku. K. ______________________________________________________ ___ T. Machkha qhari wawayuqtaq tata Isiku. K. ______________________________________________________ ___ T. Mayk’a warmi wawayuqtaq tata Isiku. 70 K. ______________________________________________________ ___ K’askachikuna = Sufijos - YUQ Cuando el número termina en vocal. - NIYUQ Cuando el número termina en consonante. - KAMA Indica límite (hasta). - RAYKU Por. Tiyan kamachiq rimaypata puqllachiynin = Conjungando el imperativo TIYAN – NA + TIYAN Ñuqa mikhu – nay tiyan = Debo comer Qam mikhu – na – yki tiyan = Debes comer Pay mikhu – na – n tiyan = Debe comer Ñuqanchik mikhu – na – nchik tiyan = Debemos comer Ñuqayku mikhu – na – yku tiyan = Debemos comer Qamkuna mikhu – na – ykichik tiyan = Deben comer Paykuna mikhu – na – nku tiyan = Deben comer 71 – PAQ, – YUQ, – NIYUQ, – KAMA, – RAYKU K’askachikunata apaykachaspa junt’arichiy ma = Completa con los siguientes sufijos 1. Wawaqa suqta killa ________ mamaq ñuñullanta ñuñunan tiyan. 2. Kay wawaqa qanchik killa _______. 3. Llawarmasikunayqa iskay chunka qanchis ________ kanku. 4. Mana ch’uspis mikhunaman chinpananku _________ qhatana. 5. Chay _________ wawayki wañupun. 6. Wawayki _________ kawsanayki tiyan. – YUQ, – NIYUQ, – KAMA, – RAYKU K’askachikunawan amañaykunata wakichiy - YUQ __________________________________________________ ____ - NIYUQ __________________________________________________ __ - KAMA __________________________________________________ ___ 72 T. Machkha watayuq kanki. K. ______________________________________________________ ___ T. Ima watapi kasanchik. K. ______________________________________________________ ___ T. Machkha kiruyq kanki. K. ______________________________________________________ ___ T. Machkha kiruyuq wawakuna. K. ______________________________________________________ ___ T. Machkha killayuqkama wawa ñuñun. K. ______________________________________________________ ___ T. Machkha killamanta wawa paqarin. 75 K. ______________________________________________________ ___ T. Machkha killayuqmanta wawata mikhuchina. K. ______________________________________________________ ___ Musuq Simikuna = Vocabulario Ñuñuchiy = Hacer lactar Mikhuchiy = Hacer comer T’impuchiy = Hacer hervir Waqachiy = Hacer llorar Janpichiy = Hacer curar Purichiy = Hacer caminar Upyachiy = Hacer beber Kay musuq simikunawan amañaykunata qillqiriy 1. __________________________________________________ ________ 2. __________________________________________________ ________ 3. __________________________________________________ ________ 4. __________________________________________________ ________ 76 5. __________________________________________________ ________ 6. __________________________________________________ ________ 7. __________________________________________________ ________ 8. __________________________________________________ ________ Kay yupaykunata qhishwapi qillqiy 1.994= _____________________________________________ __ 7.777= _____________________________________________ __ 2.201= _______________________________________________ 666= _______________________________________________ 509= _______________________________________________ 77 Wira = Gordo (a) Jatun = Grande, alto (a) Llasa = Pesado (a) Achkha = Mucho Ancha = Mucho Tullu = Delgado (a) Juch’uy = Pequeño (a) Chhalla = Liviano (a) Pisi = Poco Q’umirkuna = Verduras Rurukuna = Frutas Runtu = Huevo Aycha = Carne Challwa = Pescado Ch’aki mikhuna = Kallpa = Fuerza, fuerte Rakhu = Grueso Chiri mit’a = Invierno P’achallikuy = Vestirse Sayk’uchiy = Hacer cansar Kay tapuykunaman kutichiy T. Imanaytaq mana Antukaqta wawan. K. T. Pisitachu wawan mikhun. K. T. Imakunata mama Antuka wawanman mikhuchin. 80 K. T. Kallpayuq wawan wiñananpaq mikhunanchu tiyan. K. T. Imayna chiri mit’api mama Antuka p’achallikunan tiyan. K. T. Pitaq mama Antukawan rimarin. K. – MAN, – PAQ, – CHU, – WAN K’askachikunawan amañaykunata qillqiriy = Escriba oraciones con los sufijos mencionados 1. __________________________________________________ ________ 2. __________________________________________________ ________ 3. __________________________________________________ ________ 4. __________________________________________________ ________ 5. __________________________________________________ ________ Completar con el imperativo TIYAN Paykuna sumaqta ___________________________________________ 81 Qamkuna janpina wasiman ____________________________________ Ñuqayku janpiykuta __________________________________________ Ñuqanchik chakisninchikta ____________________________________ Pay ______________________________________________________ Qan - ______________________________________________________ Ñuqa _____________________________________________________ Chiqa simiwan junt’arichiy ma = Completa con la palabra correcta 1. Yaku ________________ q’umir 2. Llawarninchik _________ q’illu 3. Kiruqa _______________ puka 4. Intiqa ________________ yana 5. Chuqchaqa ___________ yuraq 6. Sach’aqa _____________ ch’uwa Suti chaninchaq suti tiqrachi = Adjetivos calificativos T’iri = Cicatriz K’iri = Herida Ch’ichi = Sucio 82 Jisq’un kaq yachaqay Lección nueve Ñanpi En la calle Enfermera : Imaynalla mamay. Mama : Walliqlla. Enfermera : Mamay wakunaq jamuni. Mama : Señoritay wawaytaqa tukuy wakunata wakunachiniña. Enfermera : Machkha watayuq wawayki. Mama : Mana yuyakunichu. Enfermera : Ima watapi paqarikurqa. Mama : Iskay waranqa watapi paqarikurqa. Enfermera : Mayk’aq B.C.G. wakunata wakunachirqanki. Mama : Chay wakunataqa paqarimuqtinkama wakunachirqani. Enfermera : Ima wakunastaña wakunachinki. 85 Mama : Antipolio nisqata, pentavalente nisqatawan wakunachiniña. Enfermera : Chayqa allin. Tinkunakama mamay. Mama : Tintkunakama. Musuq simikuna = Vocabulario Wakuna = Vacuna Wakunachiy = Hacer vacunar Yuyay = Recordar Wata = Año Paqariy = Nacer Kay tapuykunaman kutichiy T. Enfermeraqa wakunachkarqachu. K. ______________________________________________________ ___ T. Imamanta paykuna rimarirqanku. K. ______________________________________________________ ___ T. Ima watapi wawan paqarirqa. K. 86 ______________________________________________________ ___ T. Iskay waranqa iskay watapichu B.C.G. wakunata wawanta wakunachirqa. K. ______________________________________________________ ___ T. Ima wakunasta wakunachirqa. K. ______________________________________________________ ___ Kay kutichiykunapaq tapuykunata qillqiriy T. ______________________________________________________ ___ K. Kimsa kutita janpiyta upyarqani. T. ______________________________________________________ ___ K. wawayta iskay watankama ñuñuchirqani. 87 Musuq simikuna = Vocabulario Kawsay = Vivir Aysay = Pesar Wañuy = Morir Thanichiy = Calmar Ch’ujuy = Toser Jarkay = Proteger Jisp’ay = Orinar T’uqsiy = Inyectar Akay = Defecar Wakuna = Vacuna Thuqay = Escupir Khakuy = Frotar Aqtuy = Vomitar Pachaman jina rimay tiqrachiqkuna = Adverbios de tiempo Qayna Ayer Qaninpa Anteayer Qaynawata El año pasado Ñawpa killa El mes pasado Qaninpa wata El anteaño pasado Junqajunaq p’unchaynin = Los días de la semana Kallachaw = Lunes Intichaw = Martes Quyllurchaw = Miércoles Illapachaw = Jueves Ch’askachaw = Viernes K’uchichaw = Sábado 90 Intichaw = Domingo Musuq simikuna Yachay wasi = Escuela Jatun Yachay Wasi = Universidad Qhatu = Mercado Janpina wasi = Hospital Ayapanpa = Cementerio Upyana wasi = Chichería Juqajunaq p’unchaykunawan amañaykunata qillqiy - ______________________________________________________ ___ - ______________________________________________________ ___ - ______________________________________________________ ___ - 91 ______________________________________________________ ___ - ______________________________________________________ ___ - ______________________________________________________ ___ - ______________________________________________________ ___ 92 Conversando en el Hospital ………………………........... ………………………......................... 4 Kay tapuykunaman kutinchiy ma = Responda a las siguientes preguntas ……………………. 4 - PAQ, - CHU, - PIS, - ÑA K’askachikunawan junt’arichiy ma ………………………................. 5 Kunanpi Rimachiqkunata Phuqllachispa = Conjugando los verbos en tiempo presente ......... 5 Sutiq Rantinkunamanta Rimarispa = Hablando de los Pronombres ………………………........ 5 Pachaman jina rimay tiqrachiqkuna ………………………......................................................... 6 Musuq simikuna = Vocabulario ………………………........... ………………………..................... 6 Tapuq simikuna = Palabras interrogativas ………………………...........……………………….... 7 K’askachikuna = Sufijos ………………………........... ………………………................................. 7 – MANTA, – ÑA, – RI, – PIS, – CHU, – RAYKU, – PAQ 95 K’askachikunawan amañaykunata qillqiriy ma ………………………........................................... 7 Kimsa Kaq Yachaqay Lección tres Unqurayasqawan Rimarispa Conversando con el Enfermo ………………………........... ………………………......................... 8 Musuq Simikuna = Vocabulario ………………………........... ………………………...................... 9 Kay tapuykunaman kutichiy = Responde a estas oraciones ………………………...................... 9 Layan rimaykunaqta = Clases de Oraciones ………………………............................................. 10 Arinchaq rimaykuna = Oraciones afirmativas ………………………............................................ 10 Mananchaq rimaykuna = Oraciones negativas ………………………........................................... 10 Tapuriq rimaykuna = Oraciones interrogativas ………………………........................................... 10 96 Tapuq simikunawan amañaykuna qillqiriy = Escriba oraciones con las palabras interrogativas ………………………...........……………….… 11 Kay amañaykunaman kutichiy ma = Responde a las siguientes preguntas ……………………. 12 Tawa kaq yachaqay Lección cuatro Janpina Wasipi En el Hospital ………………………........... ………………………...........………………………...... 13 Musuq Simikuna = Vocabulario ………………………........... ………………………...................... 13 Kay Musuq Simikunawan Amañaykunata Qillqiriy Ma = Escribe oraciones …………………….. 14 Nanay Rimachiqta Phuqllarichiy. Conjuga el verbo doler ……………………….......................... 14 Kapuyniyuq suti tiqrachiqkunamanta = Adjetivos Posesivos ………………………..................... 15 –Y, –YKI, –N Tukuychaq kapuyniyuq suti tiqrachikunawan 97
Docsity logo



Copyright © 2024 Ladybird Srl - Via Leonardo da Vinci 16, 10126, Torino, Italy - VAT 10816460017 - All rights reserved