La Crisis Europea de 1930: Militarismo, Fascismo y Segunda Guerra Mundial, Apuntes de Historia

¡Descarga La Crisis Europea de 1930: Militarismo, Fascismo y Segunda Guerra Mundial y más Apuntes en PDF de Historia solo en Docsity! HAMAIKAGARREN GAIA BIGARREN MUNDU GERRA 1930eko hamarkadan zehar eman ziren gertakari politiko, ekonomiko eta sozialek (Hitler-en espantsionismoa, Mussoliniren faxismoa, Stalin-en Sobietar Batasunaren beldur orokorra mendebaldeko Europan, Depresio Handiak ekarritako krisi ekonomikoa, etab.) tentsioaren goraldi orokorra ekarri zuten Europara. 1939an hasi zen gerra ez zuen zerikusirik 25 urte lehenago hasi zenarekin, lehena herrialdeen hazkunde fase batean eman zelako (inperio kolonialak handitzeko nahia) eta bigarrena krisi ekonomiko global batean. Gainera, Gerra Handian erabakigarria izan ez zen faktore bat bigarrenean klabea izan zen, ideologia politikoak: 1939ko gerran totalitarismoen aurkako koalizio demokrata-komunista sortu zen. 1. Gerraren Zergatiak Depresio Handia: europar herriek orokorrean neurri protekzionistak hartu zituzten krisiari aurre egiteko, merkatu berdinen bila zihoazelarik. Alemaniak, gerra-ordainen ondorioz itota, emaitza txarretako politika ekonomiko autarkikoa indarrean jarri zuen. 1930eko hamarkada osoan zehar, nahiz eta neurri desberdinean izan, Europako herri guztiek jasan zuten krisiaren ondorio latzak. Totalitarismoen goraldia: alderdi naziak, boterea hartu zuten momentutik, kanpo politika hedakor bortitza hasi zuten, italiar faxistak bezala. Alemaniak Versailles-ko Itunaren iraina konpontzeko asmoz, eta Italiak haien 1919ko lurralde erreklamazioak kontuan hartuak izateko. Gainerako herrialdeen erabakia lasaitze politika izan zen, inolako arrakastarik gabekoa. Militarismoa eta berrarmatzea: Alemaniak Versailles-ko Ituna arbuiatu zuen berrarmatze politikari ekinez, eta hitzaldi erasokorrak, martxa militarrak eta uniformeak erabiliz. Japoniak Txina inbaditzeari ekin zion Asian 1930eko hamarkadan zehar. Gerra hastearen beldur, demokraziek ere gertu zen gerrarako prestatu ziren. Antikomunismoa: Sobietar iraultzaren izaera internazionalistak1 beldurra eragiten zuen europar estatuetan, Ekialdeko Europan hedatzeko saiakerak egin zirelako 1920ko hamarkadaren hasieran2. Italia eta Alemanian abiarazi ziren erregimen totalitarioek, eta gainerako europar herrialdeetan boterea lortu ez zuten antzeko taldeek, eslaviar inperio komunistaren aurkako erantzun bakartzat aurkeztu ziren. Lurralde norgehiagokak: Lehen Mundu Gerraz geroztiko herrialde berriekin arazo territorialak sortu ziren. Alemaniak bere eskubideen erreklamazioa egin zuen Austrian nahiz eta Versailles-eko itunaren klausulak hori debekatu, Txekoslovakia-ko Sudete-etan eta Frantziak okupatutako Alsazia, Lorena eta Sarre-ko eskualdeak3. Italiarrek Balkanetan zituzten haien lurralde erreklamazioak (Albania anexionatu nahi zuten) eta Afrikako kolonietan (Abisinia, gaur egungo Etiopia, okupatu zuten), Sobietar Batasunak bere eragina Ekialdeko Europan handitzen saiatu zuen, eta Asian txinatar-japoniar gatazka mantentzen zen inguruko hegemonia mantentzeko. Hala ere, guzti horren gainetik gerraren zergati estrukturalari erreparatu behar diogu, zenbait autorek bigarrena lehen Mundu Gerraren jarraipena izan zela mantentzen baitute. Lehen Mundu Gerraren amaiera eta bake itunek ez zuten europar egoera konpondu: lurralde banaketak ez zituen nazionalitateak errespetatu, irabazleen interesak baizik; gerrak ez zuen amaitu lehia kolonialarekin; franko-alemaniar gatazka ez zen ondo konpondu, etab. 2. Blokeen Eraketa Ardatzeko potentziak 1930eko hamarkadaren amaieran bost potentzia totalitario zeuden munduan: Alemania, Italia, Espainia, Japonia eta Sobietar Batasuna. Espainia gerratik kanpo geratu zen, nahiz eta ideologikoki Italia faxistaren eredua jarraitu, gerra 1 Stalin-en ideologia Sobietar Batasuna ez hedatzearen aldekoa bazen ere, Leninek iraultza hedatzearen alde egin zuen. Lenin-en garaian sortu zen beldur hori ez zen desagertu Stalin-en igoerarekin, nahiz eta espantsioaren aldeko mugimendurik ez egin. 2 Poloniarrek Iraultza komunista Varsovia-n gelditu zuten, eta sobietarrekin muga zuten herrialde berriek entente txikia izeneko aliantza ahula sortu zuten. 3 Alemaniak lurralde hauek erreklamatu zituen, alemaniarren bizi-espazioaren lurralde historikoak zirela argudiatuz. Logikoki, Frantziak okupaturiko lurraldeak ez ziren alemaniarren lehen helburuak izan; Alemaniak 1936an Austria anexionatu zuen (Versailles-eko itunak debekatzen zuen, baina potentziek ez zuten ezer egin austriarren autodeterminazio eskubidea errespetatzeko) eta 1938an Sudeteak (kasu honen ostean Münich-en konferentzia bat ospatu zen eta aliatuek okupazioa onartu zuten, bakea bermatuko zuelakoan). zibila amaitu berria zelako4; Sobietar Batasuna ere, Stalin-ek iraultza herri bakarrekoa izatea nahi baitzuen, desira espantsionista handirik gabe5. Sobietar Batasuna ideologikoki gainerako totalitarismoen kontrakoa zen, nahiz eta ekintza politikoetan antzekotasunak izan. Hori dela eta, Japonia-Alemania-Italia ardatzaren arteko aliantza sinatu zen Altzairuzko Itunean (Italia eta Alemaniaren arteko aliantza) eta Antikomitern Itunean (Japonia eta Alemaniaren arteko aliantza, Sobietar Batasunak horietako baten kontrako gerra hastekotan). Aliatuak Mendebaldeko bi demokrazia handiek, Frantzia eta Britainia Handia, osatzen zuten bloke hau, 1919ko garaileak. Nahiz eta hasieran gerra lehertzea ekiditeko Hitler-en ekintzak baimendu Abisinian, Renanian, Espainian, Austrian edo Txekoslovakian, 1939an aurre egitea erabaki zuten Poloniari laguntza emanez Danzigeko korridorean, Hitler-ek Poloniako inbasioa hasi zuenean. Gerrak aurrera egin ahala 50 estatu baino gehiagok nolabaiteko laguntza eman zioten aliatuen bandoari: Polonia, gatazka hasiz; SESB, neutraltasuna apurtu zuenean; Estatu Batuak, Pearl Harbor-eko erasoaz geroztik; latino-amerikar herri ugari; Iran eta Irak Asian; Etiopia eta Egipto Afrikan; Zeelanda Berria eta Australia Ozeanian, etab. Herrialde hauetako bakoitzak zergati desberdin bat zuen gerran parte hartzeko: metropoli baten kolonia izateagatik, Hitler-en erasoa sufritzeagatik, interes estrategikoak izateagatik, etab. Hurbileko herri neutral bakarrak Suedia, Suitza, Irlanda, Espainia eta Turkia izan ziren, bakoitzak arrazoi desberdin bat zuelarik. 1. Irudia. Bandoen banaketa espaziala bigarren mundu gerran zehar. Erdiko Inperioen lurraldea aliatuen lurraldea baino askoz txikiagoa zen. 3. Arma eta taktika berriak Hitlerrek zuzenduriko Goi Estatu Nagusiak gerra laburra izan behar zela uste zuen, eta horretarako tximista-gerraren taktika edo Blitzkrieg diseinatu zuten. Berehalako arrakasta izatea zen helburua, etsaien mugak tanke eta abiazioaren laguntzaz gaindituz. Taktika honek sorturiko ustekabeak Ardatzaren nagusitasuna bermatu zuen 1941era arte. Aliatuen ustetan, bigarrena lehen mundu gerraren antzekoa izango zen; hau da, infanteria eta lubakien erabilera funtsezkoa izango zela. Ezustekoak, su-kadentzia infernala eta mugimendu azkarrak izan ziren alemaniarren blitzkrieg edo tximista taktikaren ezaugarri nagusiak. Hori dela eta, Alemaniaren tanke-abiazioaren eraso azkarrak ez zuen aliatuen erantzunik izan. Hala ere, gerra luzatu zenean erasora jo zuten, haien potentzia ekonomiko eta demografikoa indarrean jarriz. Berrikuntza teknologikoek garrantzi handia izan zuten gerran zehar, etsaiarekiko nagusitasuna bermatzeko ahaleginetan: radar ingelesak, V eta V2 lehergailu alemaniarrak, Enigma makina alemaniarra mezuak deszifratzeko 4 Hala ere, italo-alemaniar laguntza jaso zuen Espainiak gerra zibilean, laguntza erabakigarria. 5 Stalin-ek Alemaniarekin elkarri ez erasotzeko eta Polonia erdibitzeko Molotov-Ribbentrop ituna sinatu zuen. Hitler-en helburua argi badago ere (gerra fronte bakarrekoa izatea, mendebaldekoa) adituek ez dute Stalin-en helburua zein zen zehazten (ohiko tesiak Stalin Hitler-en beldur zela dio). Sobietarrek hornidura Alemaniari ematearen truke, dirua eta armak jaso zituzten. Grezia Albaniatik inbaditzen saiatu ziren, berriro arrakastarik gabe eta berriro Hitler-en laguntza eskatu behar izan zuen. 1941ean Hungaria, Bulgaria eta Errumaniak ardatzaren alde egiteko itunak sinatu zituzten, ardatzak Jugoslavia eta Grezia okupatuz. Bi urte eskasetan ardatzak, Alemania gehien bat, ia Europa osoa kontrolpean zuen Frantziaren okupazioari eta sobietar neutraltasunari esker. Frantziar erresistentzia eta Britainia Handiak baino ez zuten ardatzarekiko oposizioa mantendu. Gerra mundura zabaldu (1941-42) Ordura arte gerra nagusiki Europan eta Afrika iparraldean garatu zen, baina Alemaniak Sobietar Batasuna eta Japoniak Estatu Batuak erasotzean gerra-operazioen eremua zabaldu zen. Hitler-en plana ordura arte bikaina bazen ere, akats tipikoa egin zuen: Sobietar Batasuna inbaditzea Bizargorri Operazioa deitutakoan, Napoleon-ek egindako akats berbera. Ordura arte Stalin-ek izandako neutraltasuna apurtzeak aliatu boteretsu bat eman zion Erresuma Batuari. Sobietar zerealak eta petrolioa, gerran jarraitzeko klabeak, tentazio handiegia izan ziren Hitler-entzat. Sobietar Batasuna eraso azkar baten bitartez inbaditzea zuen helburu, eta hasiera batean lortu zuen, armada gorriaren ahulezia erakutsiz. Hala ere, Hitler-ek ez zuen funtsezko baldintza bat kontuan izan, negua. Erregairik gabe, eta errusiarren lur errearen taktikaren ondorioz, nazi tropek huts egin zuten Leningrad eta Mosku-ren setioetan. Asian egoera aldaketa egon zen zen Japoniak Indotxina inbaditzean, estatubatuarrek merkataritza blokeoa planteatuz erantzun baitzieten japoniarrei10. Japoniar Tojo jeneralaren erantzuna Hawaii-ko Pearl Harbor itsasontzi-base estatubatuarra airetik erasotzea izan zen, gerra deklaraziorik egin gabe. Estatu Batuak automatikoki gerran sartu ziren, aliatuen alde. Fase honen amaieran italo-alemaniarrek Europan zuten nagusitasunari japoniar domeinu Pazifikoak gehitu ziren: Indotxina, Malaysia, Birmania, Txinatar kosta, Indonesia, Filipinak, Guam, etab. Australia mehatxatzera ere heldu ziren. Hala ere, sobietar eta estatubatuar parte hartzeak gerraren norabide aldaketa ekarri zuten. Aliatuen kontraerasoa (1942-44) Sobietar eta gehienbat estatubatuar parte hartzeak gerraren erabateko norabide aldaketa eragin zuten: • Ekialdeko Frontea. 1942ko ekainean Stalingrad-eko (gaur egun Volgograd) gudua hasi zen, historiako odoltsuenetarikoa eta alemaniaren amaieraren hasiera markatu zuena. Momentu honetatik aurrera alemaniarrek aurrera egin baino, atzera egin zuten. Hortaz, ekialdeko frontean alemaniar erresistentzia desegin zen, sobietarrak Polonia eta Balkanetan sartzen ziren bitartean. • Ipar Afrika eta Italiako kanpaina.1942ko azaroan britainiar eta estatubatuar tropek Casablanca-n (Maroko) lehorreratu zuten, eta berehala Rommel-en Afrika Korps-ak El Alamein-go guduan (Alexandria, Egipto) garaitu zituzten; hiru hilabete pasatu baino lehen, aliatuek Afrikako iparraldeko kontrola bermatu zuten. 1943an anglo-amerikar tropak Sizilian lehorreratu zuten, eta haien aurrera egiteak Mussoliniren erregimenaren erorialdia eragin zuen11, eta gobernu berria aliatuekin armistizioa sinatzea, italiar penintsula aliatuen esku utziz. Erromarako bidean, gerrako gudu krudelena libratu zen, Montecasino-koa. • Normandiako Lehorreratzea. 1944ko ekainaren 6an, D egunean, gerrako gertakizunik ospetsuena gertatu zen, Normandiako lehorreratzea (Overlord plana12). Amerikarrak Frantzian lehorreratu ostean, aliatuek Paris askatzera abiatu ziren, baita Belgika eta Herbehereak askatzeko. 10 Ez ziren estatubatuarrak merkataritza blokeoa planteatu zuten bakarrak, Asia hegoaldean eta Ozeanian koloniak zituzten guztiak baizik. Merkataritza blokeoa japoniar espantsionismoaren beldurrez egin zen, Japoniak Txinako kosta konkistatu baitzuen eta inguruko lur guztiak konkistatzeko asmoa erakusten zuten. 11 Viktor Emanuel III erregeak Mussolini atxilotu eta kaleratu zuen, Badoglio mariskala gobernuburu jarriz. Badoglio-k 12 Overlord planari esker, estatubatuarrek alemaniar tropak engainatu zituzten, lehorreraketa Calais-en izango zelakoan. 4. Irudia. Hitler-ek Stalin traizionatu zuen Bizargorri Operazioan Sobietar Batasuna inbadituz eta Molotov-Ribbentrop ituna arbuiatuz. • Gerra Ozeano Barean. Japonia ez zen amerikar tropak gelditzeko gauza izan, eta Filipinak galdu zituen. Gerra amaitzear zegoen. 5. Irudia. Normandiako lehorreratzea gerrako gertakizun ospetsuenetariko bat izan zen, estatubatuar eta ingeles tropen lehorreratze masiboarekin. Ardatzaren porrota (1944-45) Normandiako lehorreratzeaz geroztik, alemaniar armadaren atzera-egitea hasi zen, etengabeko porrotak pairatu zituztelarik. 1944ko abuztuan aliatuek Paris askatu eta Alemaniarantz abiatu ziren. Udazkenerako Rhin ibaiaren ertzean zeuden (Alemania eta Frantziaren arteko muga tradizionala) eta alemaniar hirien bonbardaketak ugaritu zituzten. Hitler-ek oraindik bere armadaren eta arma berrienganako konfiantza mantentzen zuen, baina ez zen gainerako ofizialen iritzia. Gerra amaitzeko asmoz, Hitler.en etsai alemaniarrek Führer-aren bizitzarekin amaitzen saiatu ziren, arrakastarik gabe. Bitartean, aliatuek Alemania okupatu zuten. Mendebaldeko frontean pairatutako porrotak ikusirik, alemaniarrek ekialdeko frontean bildu zituzten indar gehienak, baina 1944ko udarako sobietarrek Polonia, Hungaria, Bulgaria eta Errumania askatu zituzten; Jugoslavian, sobietarrak baino partisanoak izan ziren Belgrad askatu zutenak Tito-ren (Josip Broz) buruzagitzapean. Alemaniarren porrota heltzear zegoen. 1945eko apirilean Hitler-ek bere buruaz beste egin zuen Berlin-go bunkerrean, sobietarrak Berlinen sartu baino ordu batzuk lehenago. Egunak pasata, Alemaniako behin behineko gobernuak bere baldintzarik gabeko errendizioa sinatu zuen. Estatubatuarren aurrera-egitea Ozeano Barean ez zen hain berehalakoa izan; hala ere, 1942ko Coral itsasoko, Midway- ko eta Guadalcanal-eko amerikar garaipenek japoniarrek Australia erasotzea gelditu zuten. Momentu horretatik aurrera aurrerabidea azkartu egin zen, europar fronteak libratzean estatubatuarrek han kontzentratu baitzituzten bere indarrak. 1944an McArthur-ek japoniarrak Marshall irletatik, Birmaniatik, Ginea Berritik eta Filipinetatik atera zituen. 1945ko udaberrian japoniar erresistentziaren gainbehera hasi zen, estatubatuarrek japoniar lurraldeen konkista hasi zutenean Okinawa eta Iwo Jima-n. 6. Irudia. Sobietar armada Berlin askatzen. Alemaniaren errendizioa eta gero Japoniak gerran jarraitzea erabaki zuen, nahiz eta gerra galtzen egon. Abuztuan Truman presidenteak bi bonba atomiko bidali zituen Hiroshima eta Nagasaki-ra, 240.000 hildako utzi zituztenak. Historiako erailketarik bortitzena izan da gure egunak arte, eta Japoniaren berehalako baldintzarik gabeko errendizioa suposatu zuen. 5. Ondorioak Demografikoak II Mundu Gerra inoiz izandako hondamendirik handiena izan da, I Mundu Gerra gaindituz. 60 milioi hildako, 35 milioi zauritu eta 3 milioi desagertu egon ziren, biktimen erdia baino gehiago zibilak zirelarik. Ez dira soilik biktimak kontuan hartu behar, indarkeria basatia erabili baitzen: deportazioak, sarraskitze etnikoak, zibilen aurkako errepresioa, bonbardaketak, torturak, gosea eta higienerik eza, etab. Armak suntsitze ahalmen handia erakutsi zuten, eta bi blokeek amaierara arte borrokatu zuten. Galera gehien izan zituzten herriak Sobietar Batasuna, Alemania eta Polonia izan ziren, gerrako eszenatoki nagusia hura izan baitzen. Hala ere, gatazka mundu mailakoa izan zen, biktima ugariekin kontinente guztietan. Lekualdatze handiak ere egon ziren, kontzentrazio-esparruak libratzean edo muga aldaketengatik. Moralak Trauma moral sakona suposatu zuen, mendebaldeko zibilizazioaren balio etikoak astindu zituelako. Bonba atomikoak eragindako suntsipenak gerrarekiko ikuspegi morala aldatu zuen mundu mailan, beldurra eta errefusa erakutsiz. Basakeria, krudeltasuna eta indarkeriaren adibide ugari daude, zibilen bonbardaketak eta sarraskitze-esparruak esanguratsuenak direlarik. Ardatzeko potentzienak izan ziren basakeria nagusiak, alemaniar kontzentrazio-esparruetako genozidioa krudelena izanik, sei milioi judu inguru hil zituztelarik. Basakeria hauek epaitzeko nazioarteko auzitegi bat sortu zen, epaileak Lau Handiak (Estatu Batuak, Britainia Handia, Frantzia, Sobietar Batasuna) zirelarik. Horri esker kontzeptu berria definitu zen nazioarteko zuzenbidean, gizadiaren aurkako krimenak. 1945 eta 1946 urteetan zehar Nurenberg-eko Epaiketak ospatu ziren: 21 buruzagi nazi epaitzea, 12k heriotza zigorra jaso zutelarik; hauen ostean beste epaiketa batzuk egon ziren Alemania desnazifikatzeko. Ekonomikoak Hondamen ekonomiko handienak ekialdeko Europan eman ziren; han hiri, soro eta ekoizpen egiturak suntsitu zituzten. Mendebaldeko Europan suntsitzea azpiegituretan eman zen, baita industria-potentzialean (erdira murriztu zena), baina ez ekialdeko frontearen mailan. Gerraosteko berreraikitzeak bi arazoei egin behar izan zien aurre: hiri suntsiketen ondoriozko hornidura arazoak, eta gerra-ordainek sorturiko zorra eta inflazioa. Estatu Batuak izan ziren onura gehien lortu zutenak, aliatuen hornitzaile nagusi bihurtu baitziren, haien ekonomia gaitasuna handituz (urteko %10eko hazkundea, haien historiako azkarrena). Europar potentzien gainbehera ikusirik, Estatu Batuek 1920ko hamarkadan lortu zuten munduko nagusitasuna sendotu zen. Sobietar Batasuna munduko beste potentzia bihurtu zen, galera ugariak izan arren. Haien industria Uraletatik ekialdera garatuta zegoenez, alemaniarrek ez zituzten haien azpiegitura nagusiak suntsitu. Alemaniar eta haiek okupatutako lurraldeetako industriak ere beretu zituzten gerra amaitzean. 7. Irudia. Nurenberg-eko epaiketak buruzagi naziak epaitzeko egin ziren. Hauek eta gero epaiketa gehiago egon ziren, garrantzi gutxiagoko ofizialak epaitzeko.