Biologia na czasie 3. Zakres rozszerzony, Streszczenia z Biologia

Pobierz Biologia na czasie 3. Zakres rozszerzony i więcej Streszczenia w PDF z Biologia tylko na Docsity! 1 Wymagania edukacyjne na poszczególne oceny. Biologia na czasie 3. Zakres rozszerzony Temat Poziom wymagań ocena dopuszczająca ocena dostateczna ocena dobra ocena bardzo dobra ocena celująca Rozdział 1. Organizm człowieka jako funkcjonalna całość 1. Miejsce człowieka w systemie klasyfikacji organizmów Uczeń:  ustala miejsce człowieka w systemie klasyfikacji organizmów  wymienia cechy unikatowe człowieka  wymienia rodzaje człekokształtnych Uczeń:  określa stanowisko systematyczne człowieka  wymienia cechy wspólne człowieka i innych naczelnych  przedstawia cechy odróżniające człowieka od małp człekokształtnych Uczeń:  przedstawia wybrane cechy morfologiczne właściwe dla człowieka  omawia korzyści wynikające z pionizacji ciała  określa pokrewieństwo człowieka z innymi zwierzętami na podstawie analizy drzewa rodowego Uczeń:  uzasadnia przynależność człowieka do królestwa: zwierzęta, typu: strunowce, podtypu: kręgowce, gromady: ssaki, rzędu: naczelne  wymienia zmiany w budowie szkieletu człowieka wynikające z pionizacji ciała Uczeń:  analizuje cechy anatomiczne i podobieństwo w zachowaniu świadczące o powiązaniu człowieka z innymi człekokształtnymi  omawia negatywne skutki pionizacji ciała człowieka 2. Hierarchiczna budowa organizmu człowieka Uczeń:  definiuje pojęcia: komórka, tkanka, narząd, układ narządów, organizm  przedstawia hierarchiczną budowę organizmu  wymienia nazwy układów narządów  rozpoznaje na ilustracjach poszczególne elementy budowy organizmu  wymienia główne funkcje poszczególnych układów narządów Uczeń:  omawia główne funkcje poszczególnych układów narządów  przedstawia powiązania funkcjonalne między narządami w obrębie poszczególnych układów  przedstawia podstawowe powiązania funkcjonalne między układami narządów w obrębie organizmu  opisuje poszczególne układy narządów Uczeń:  wykazuje związek budowy narządów z pełnionymi przez nie funkcjami  przedstawia powiązania funkcjonalne między narządami w obrębie poszczególnych układów  przedstawia powiązania funkcjonalne między układami narządów w obrębie organizmu  obrazuje za pomocą schematu kolejne stopnie organizacji ciała człowieka Uczeń:  dowodzi, że ciało człowieka stanowi wielopoziomową strukturę  podaje na podstawie różnych źródeł przykłady narządów współpracujących ze sobą i wyjaśnia, na czym polega ich współpraca Uczeń:  przedstawia argumenty potwierdzające tezę, że między narządami w obrębie poszczególnych układów istnieją powiązania funkcjonalne 3. Homeostaza Uczeń:  definiuje pojęcie: homeostaza, osmoregulacja, rytm biologiczny  wymienia parametry istotne Uczeń:  wymienia mechanizmy warunkujące homeostazę  przedstawia mechanizm regulacji temperatury ciała Uczeń:  wyjaśnia mechanizmy warunkujące homeostazę  wyjaśnia na dowolnym przykładzie, dlaczego Uczeń:  wykazuje związek między wielkością, aktywnością życiową, temperaturą ciała a zapotrzebowaniem Uczeń:  wykazuje współdziałanie narządów człowieka w utrzymaniu homeostazy 2 w utrzymaniu homeostazy  podaje przykłady parametrów, które podlegające rytmowi dobowemu (ciśnienie krwi, poziom hormonów, temperatura ciała)  wymienia przykłady czynników zaburzających rytm dobowy, np. jet lag człowieka  opisuje, na czym polega osmoregulacja  ustala swój harmonogram dnia, który byłby najbardziej zgodny z dobowym rytmem biologicznym homeostazę określa się jako stan równowagi dynamicznej  wyjaśnia, w jaki sposób światło może negatywnie wpływać na rytm dobowy  wyjaśnia, na czym polega działanie zegara biologicznego energetycznym organizmu  wyjaśnia na podstawie schematu regulację poziomu ciśnienia krwi  charakteryzuje mechanizmy homeostatyczne zachodzące u człowieka w sytuacjach spadku i wzrostu temperatury ciała  wyjaśnia, w jaki sposób bakterie i wirusy mogą zaburzać homeostazę  opisuje dowolny proces, który zachodzi cyklicznie w organizmie człowieka Rozdział 2. Układ powłokowy 4. Układ powłokowy u zwierząt Uczeń:  wymienia funkcje powłoki ciała u zwierząt  wymienia nazwy powłok ciała u bezkręgowców  wymienia warstwy skóry u kręgowców  wymienia wytwory naskórka i wytwory skóry właściwej kręgowców Uczeń:  opisuje funkcje skóry  wyjaśnia znaczenie nabłonka syncytialnego u płazińców pasożytniczych  wskazuje różnice w budowie powłoki ciała u bezkręgowców Uczeń:  wskazuje różnice w budowie powłoki ciała bezkręgowców i kręgowców  opisuje cechy wspólne w budowie powłok ciała gromad kręgowców Uczeń:  wykazuje związek między budową a funkcjami skóry kręgowców Uczeń:  uzasadnia związek między funkcją powłoki ciała a środowiskiem życia zwierząt  analizuje u zwierząt związek budowy powłoki ciała z pełnioną funkcją 5. Budowa i funkcje skóry Uczeń:  wymienia nazwy warstw skóry  podaje nazwy elementów skóry  wymienia funkcje skóry  wymienia nazwy wytworów naskórka  podaje funkcje receptorów Uczeń:  opisuje funkcje skóry  charakteryzuje poszczególne elementy skóry  charakteryzuje wytwory naskórka, w tym gruczoły  przedstawia znaczenie skóry w termoregulacji  wymienia podstawowe rodzaje receptorów Uczeń:  opisuje funkcje poszczególnych wytworów naskórka  opisuje zależność między budową a funkcjami skóry  charakteryzuje funkcje receptorów  planuje i przeprowadza badanie gęstości rozmieszczenia receptorów w skórze wybranych części ciała Uczeń:  wykazuje związek między budową a funkcjami skóry  porównuje poszczególne warstwy skóry pod względem budowy i funkcji  wskazuje rolę skóry w termoregulacji  analizuje przebieg obserwacji, a następnie właściwie interpretuje wyniki oraz formułuje wnioski Uczeń:  wyjaśnia mechanizm syntezy witaminy D3  wyjaśnia, dlaczego osoby mieszkające na stałe w Polsce są narażone na niedobory witaminy D3  wyjaśnia, w jaki sposób skóra zapewnia utrzymanie stałej temperatury ciała 5  określa rolę krzywizn kręgosłupa 12–13. Budowa i funkcjonowania układu mięśniowego Uczeń:  podaje nazwy podstawowych mięśni  wymienia funkcje mięśni  przedstawia hierarchiczną budowę mięśnia szkieletowego  definiuje pojęcia: sarkomer, dług tlenowy  wymienia rodzaje tkanki mięśniowej  przedstawia budowę tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej i gładkiej  przedstawia antagonistyczne działanie mięśni  wymienia źródła energii niezbędnej do skurczu mięśnia  podaje rodzaje skurczów  opisuje rodzaje włókien: czerwonych, białych i pośrednich Uczeń:  porównuje rodzaje tkanki mięśniowej pod względem budowy i funkcji  rozpoznaje najważniejsze mięśnie szkieletowe  określa funkcje mięśni szkieletowych wynikające z ich położenia  podaje przykłady mięśni działających antagonistycznie  omawia budowę sarkomeru  przedstawia mechanizm skurczu mięśnia szkieletowego  określa, w jakich warunkach w mięśniach powstaje kwas mlekowy  charakteryzuje włókna mięśniowe czerwone i białe Uczeń:  wykazuje związek budowy tkanki mięśniowej z funkcją pełnioną przez tę tkankę  definiuje pojęcie jednostka motoryczna  analizuje molekularny mechanizm skurczu mięśnia  omawia warunki prawidłowej pracy mięśni  omawia przemiany biochemiczne zachodzące podczas długotrwałej pracy mięśnia  określa rolę mioglobiny  wyjaśnia różnice między rodzajami skurczów mięśni szkieletowych  przedstawia udział mięśni w termogenezie drżeniowej  przedstawia różnice między właściwościami włókien czerwonych i włókien białych Uczeń:  klasyfikuje mięśnie ze względu na wykonywane czynności  definiuje pojęcia: mięśnie synergistyczne i antagonistyczne, skurcz tężcowy, skurcz izotoniczny, skurcz izometryczny  wyjaśnia mechanizm skurczu mięśnia  wyjaśnia, na czym polega antagonistyczne działanie mięśni  wyjaśnia zasadę reakcji mięśnia – wszystko albo nic  określa, jakie cechy budowy mięśni sprawiają, że wykazują one zdolność do kurczenia się  wykazuje udział mięśni szkieletowych w reakcji na zimno Uczeń:  uzasadnia, że mięśnie szkieletowe mają budowę hierarchiczną  wykazuje związek między budową mięśnia a mechanizmem jego skurczu  definiuje pojęcie skurcz auksotoniczny  wyjaśnia mechanizm skurczu mięśnia na poziomie miofibryli oraz określa rolę jonów wapnia i ATP w tym procesie  na podstawie dostępnych źródeł wyjaśnia mechanizm skurczu mięśni gładkich 14. Higiena i choroby układu ruchu Uczeń:  wymienia składniki pokarmowe, które mają pozytywny wpływ na stan układu ruchu  wymienia korzyści, jakie organizm człowieka czerpie z regularnej aktywności fizycznej  dostrzega znaczenie Uczeń:  rozróżnia urazy mechaniczne szkieletu  wymienia cechy prawidłowej postawy ciała  charakteryzuje choroby układu ruchu  wykazuje, że codzienna aktywność fizyczna wpływa korzystnie na układ ruchu Uczeń:  omawia przyczyny i skutki wad kręgosłupa  omawia przyczyny i skutki płaskostopia  omawia przyczyny oraz sposoby diagnozowania i leczenia osteoporozy  wyjaśnia wpływ dopingu na organizm człowieka Uczeń:  omawia sposoby zapobiegania osteoporozie  wskazuje przyczyny zmian zachodzących w układzie ruchu na skutek osteoporozy  przewiduje skutki niewłaściwego wykonywania ćwiczeń Uczeń:  wyjaśnia, w jaki sposób transfuzja krwi może wpłynąć na uzyskiwanie przez sportowców lepszych wyników oraz jakie skutki zdrowotne wywołuje ten rodzaj dopingu 6 utrzymywania prawidłowej postawy ciała  rozpoznaje wady postawy na schematach lub na podstawie opisu  wymienia przyczyny powstawania wad postawy  przedstawia przyczyny płaskostopia  wymienia podstawowe urazy mechaniczne układu ruchu  wymienia choroby układu ruchu  dowodzi korzystnego wpływu ćwiczeń fizycznych na zdrowie  definiuje pojęcie doping  przedstawia składniki diety niezbędne do prawidłowego funkcjonowania układu ruchu  wyjaśnia, kiedy warto stosować suplementy diety  przedstawia metody zapobiegania wadom postawy  wykazuje, że długotrwałe przebywanie w pozycji siedzącej jest niezdrowe dla układu ruchu  charakteryzuje wpływ dopingu na organizm człowieka  opisuje, jak należy zapobiegać wadom postawy fizycznych  omawia działanie wybranych grup środków dopingujących  przedstawia argumenty przemawiające za stosowaniem manipulacji genetycznych u sportowców w celu uzyskiwania przez nich lepszych wyników oraz argumenty przeciw stosowaniu takich manipulacji 15. Powtórzenie i sprawdzenie stopnia opanowania wiadomości i umiejętności z rozdziałów „Organizm człowieka jako funkcjonalna całość”, „Układ powłokowy”, „Układ ruchu” Rozdział 4. Układ pokarmowy 16. Odżywianie się zwierząt Uczeń:  definiuje pojęcia: organizm cudzożywny (heterotroficzny), trawienie  klasyfikuje zwierzęta ze względu na wielkość i stan skupienia pobieranego pokarmu (makrofagi, mikrofagi, płynożercy)  przedstawia, na czym polega trawienie zewnątrzkomórkowe i trawienie wewnątrzkomórkowe  omawia plan budowy układu pokarmowego  dzieli zwierzęta na Uczeń:  wyjaśnia różnice między trawieniem zewnątrzkomórkowym a trawieniem wewnątrzkomórkowym  wskazuje różnice w budowie układu pokarmowego między zwierzętami acelomatycznymi, celomatycznymi i pseudocelomatycznymi  przedstawia znaczenie mikrobiomu Uczeń:  wskazuje różnice w długości przewodu pokarmowego drapieżnika i roślinożercy  przedstawia adaptacje w budowie i funkcjonowaniu układów pokarmowych zwierząt w zależności od rodzaju pokarmu i sposobu jego pobierania Uczeń:  wyjaśnia, na czym polega modyfikacja układu pokarmowego w rozwoju ewolucyjnym kolejnych grup zwierząt  określa, czy człowiek jest mikrofagiem czy makrofagiem, i uzasadnia swoją odpowiedź  wyjaśnia różnice między rodzajami pokarmu (np. roślinny, zwierzęcy) i wykazuje przystosowania w układzie pokarmowym, jakie wykształciły Uczeń:  wykazuje związek między budową układu pokarmowego a trybem życia zwierzęcia i stopniem jego rozwoju ewolucyjnego  wyjaśnia, dlaczego wykształcenie mięśni przewodu pokarmowego umożliwiło szybką i wydajną obróbkę pokarmu 7 celomatyczne, acelomatyczne i pseudocelomatyczne zwierzęta, by go spożywać 17. Organiczne składniki pokarmowe Uczeń:  wymienia nazwy składników pokarmowych  wymienia przykłady produktów spożywczych bogatych w poszczególne składniki pokarmowe  wymienia podstawowe funkcje poszczególnych składników pokarmowych  klasyfikuje węglowodany na przyswajalne i nieprzyswajalne  definiuje pojęcia: błonnik, NNKT  podaje funkcję błonnika  przedstawia źródła białek dla organizmu  przedstawia przemiany cholesterolu w organizmie Uczeń:  rozróżnia budulcowe i energetyczne składniki pokarmowe  omawia rolę składników pokarmowych w organizmie  podaje różnicę między białkami pełnowartościowymi a białkami niepełnowartościowym  definiuje pojęcia: aminokwasy egzogenne, aminokwasy endogenne  podaje przykłady aminokwasów endogennych i aminokwasów egzogennych  wyjaśnia znaczenie NNKT dla zdrowia człowieka  wymienia kryteria podziału węglowodanów  wyjaśnia znaczenie błonnika pokarmowego w diecie Uczeń:  porównuje pokarmy pełnowartościowe z pokarmami niepełnowartościowymi  podaje czynniki decydujące o wartości odżywczej pokarmów  wyjaśnia różnice między białkami pełnowartościowymi a białkami niepełnowartościowymi  wykazuje, że obecność tłuszczów w pożywieniu człowieka jest niezbędna  wyjaśnia sposób transportowania i rolę cholesterolu w organizmie Uczeń:  przewiduje skutki diety wegańskiej  porównuje zawartość białek w poszczególnych produktach  przewiduje skutki niedoboru i nadmiaru poszczególnych składników pokarmowych  wyjaśnia, że w przypadku stosowania diety bez białka zwierzęcego bardzo ważne dla zdrowia jest spożywanie urozmaiconych posiłków bogatych w białko roślinne Uczeń:  porównuje wartość energetyczną białek z wartością energetyczną węglowodanów i tłuszczów  wyjaśnia zależność między stosowaną dietą a zapotrzebowaniem organizmu na poszczególne składniki pokarmowe  uzasadnia znaczenie dostarczania do organizmu kwasów omega-3 i omega-6 we właściwych proporcjach 18–19. Rola witamin. Nieorganiczne składniki pokarmowe Uczeń:  definiuje pojęcia: witamina, hiperwitaminoza, hipowitaminoza i awitaminoza, bilans wodny  podaje przykłady witamin rozpuszczalnych w tłuszczach i witamin rozpuszczalnych w wodzie  wymienia źródła witamin Uczeń:  wyjaśnia zasady klasyfikacji i nazewnictwa witamin  wymienia nazwy pokarmów będących źródłami witamin rozpuszczalnych w tłuszczach i w wodzie  omawia funkcje witamin rozpuszczalnych w tłuszczach i w wodzie Uczeń:  omawia skutki niedoboru i nadmiaru wybranych witamin w organizmie człowieka  podaje przykłady naturalnych antyutleniaczy, którymi są niektóre witaminy (A, C, E)  omawia znaczenie wybranych makro- Uczeń:  uzasadnia związek między właściwościami wody a pełnionymi przez nią funkcjami  wyjaśnia, dlaczego dodawanie tłuszczów (oliwy lub oleju) do warzyw ma wpływ na przyswajalność witamin Uczeń:  analizuje zależności między uwodnieniem organizmu a tempem metabolizmu  wyjaśnia na podstawie dostępnych źródeł zdrowotne konsekwencje spożywania nadmiernej ilości soli kuchennej  wyjaśnia na podstawie 10  podaje, jakie jest zapotrzebowanie energetyczne człowieka w zależności od wieku, aktywności fizycznej i wykonywanej pracy (w kcal)  opisuje piramidę zdrowego żywienia i stylu życia  wskazuje, że wielkość porcji i proporcje składników posiłków są elementem racjonalnego odżywiania  wymienia podstawowe przyczyny i skutki otyłości  oblicza wskaźnik masy ciała (BMI)  wymienia podstawowe zaburzenia odżywiania (bulimia, anoreksja) i bilans energetyczny ujemny  charakteryzuje zasady racjonalnego odżywiania się  przedstawia argumenty potwierdzające, że spożywanie nadmiaru soli i słodyczy jest szkodliwe dla organizmu  charakteryzuje przyczyny i skutki otyłości wieku oraz określają na jego podstawie, czy dane osoby mają prawidłową masę ciała czy nadwagę lub niedowagę  analizuje piramidę zdrowego żywienia i stylu życia i przedstawia zalecenia dotyczące proporcji składników pokarmowych w spożywanych posiłkach  wyjaśnia różnice między bulimią a anoreksją z zasadami racjonalnego odżywiania się  charakteryzuje zaburzenia odżywiania i przewiduje ich skutki zdrowotne  przedstawia skutki otyłości u młodych osób  charakteryzuje otyłość oraz dowodzi jej negatywnego wpływu na zdrowie których podjęcie pozwoliłoby zmniejszyć ryzyko wystąpienia otyłości u nastolatków 25. Choroby układu pokarmowego Uczeń:  podaje podstawowe metody diagnozowania chorób układu pokarmowego (badanie krwi, w tym próba wątrobowa, badanie kału, USG jamy brzusznej, badania endoskopowe)  klasyfikuje choroby układu pokarmowego na pasożytnicze, wirusowe i bakteryjne  wymienia nazwy chorób pasożytniczych i podaje nazwy pasożytów (tasiemiec, glista ludzka, owsik ludzki, włosień kręty)  wymienia bakteryjne Uczeń:  wymienia przyczyny i objawy chorób pasożytniczych układu pokarmowego  wymienia i opisuje wybrane wirusowe choroby przewodu pokarmowego, m.in. WZW typu A, B i C  charakteryzuje choroby układu pokarmowego: zespół złego wchłaniania, choroba Crohna, choroby nowotworowe (rak żołądka, rak jelita grubego) Uczeń:  charakteryzuje podstawowe metody diagnozowania chorób układu pokarmowego  wymienia objawy chorób bakteryjnych, wirusowych i pasożytniczych oraz metody profilaktyki tych chorób  przedstawia czynniki ryzyka, które sprzyjają rozwojowi chorób nowotworowych układu pokarmowego Uczeń:  rozpoznaje choroby układu pokarmowego na podstawie charakterystycznych objawów  omawia szczegółowo metody diagnozowania chorób układu pokarmowego: gastroskopię i kolonoskopię  dowodzi, że właściwa profilaktyka odgrywa ogromną rolę w walce z chorobami układu pokarmowego  omawia stosowane Uczeń:  przedstawia argumenty potwierdzające tezę, że choroby bakteryjne i wirusowe mogą mieć wpływ na powstawanie, wzrost i rozwój komórek nowotworowych układu pokarmowego  przeprowadza debatę na temat diety bezglutenowej z wykorzystaniem materiałów pochodzących z różnych źródeł popularnonaukowych i naukowych 11 i wirusowe choroby układu pokarmowego  podaje sposoby zapobiegania chorobom układu pokarmowego badania diagnostyczne, dzięki którym można wykryć chorobę Crohna  na podstawie dostępnych źródeł przedstawia i opisuje nowoczesne metody endoskopii 26. Powtórzenie i sprawdzenie stopnia opanowania wiadomości i umiejętności z rozdziału „Układ pokarmowy” Rozdział 5. Układ oddechowy 27. Układ oddechowy u zwierząt Uczeń:  definiuje pojęcia: oddychanie komórkowe, wymiana gazowa, dyfuzja, ciśnienie cząsteczkowe (parcjalne)  przedstawia etapy wymiany gazowej  przedstawia działanie płuc dyfuzyjnych i płuc wentylowanych  wymienia narządy wymiany gazowej u zwierząt wodnych i lądowych oraz podaje przykłady organizmów, u których występują te narządy Uczeń:  omawia warunki zachodzenia dyfuzji  wyjaśnia znaczenie dyfuzji w wymianie gazowej  porównuje wymianę gazową zewnętrzną z wymianą gazową wewnętrzną  przedstawia ewolucję płuc kręgowców  opisuje na podstawie schematu mechanizm podwójnego oddychania u ptaków  podaje grupy zwierząt, u których występują płuca wentylowane, i grupy zwierząt, u których występują płuca dyfuzyjne Uczeń:  porównuje warunki wymiany gazowej w wodzie i na lądzie, uwzględniając wady i zalety tych środowisk  wyjaśnia, dlaczego dla wielu zwierząt proces wymiany gazowej odbywa się całą powierzchnią ciała  wyjaśnia różnice między płucami dyfuzyjnymi a płucami wentylowanymi  omawia działanie wieczek skrzelowych i tryskawki u ryb  określa, czy tchawki można zaliczyć do narządów wentylowanych  wyjaśnienie mechanizmu wentylacji u płazów, gadów, ptaków i ssaków Uczeń:  uzasadnia związek między sposobem wymiany gazowej a wielkością i trybem życia zwierząt  wykazuje związek między lokalizacją (zewnętrzna i wewnętrzna) oraz budową powierzchni wymiany gazowej a środowiskiem życia  porównuje i analizuje wartości ciśnienia parcjalnego tlenu i dwutlenku węgla w ośrodkach biorących udział w wymianie gazowej  porównuje, określając tendencję ewolucyjną, budowę płuc zwierząt należących do kręgowców  wyjaśnia znaczenie podwójnego oddychania dla ptaków Uczeń:  określa, czym jest ciśnienie parcjalne i jakie ma ono znaczenie dla wymiany gazowej  wyjaśnia znaczenie funkcjonowania mechanizmów wspomagających wymianę gazową ryb (mechanizm wieczek skrzelowych, tryskawki) 28. Budowa i funkcje układu oddechowego Uczeń:  definiuje pojęcie surfaktant  wymienia nazwy elementów budujących układ oddechowy i wskazuje, że składa się on z dróg Uczeń:  przedstawia znaczenie układu oddechowego dla funkcjonowania organizmu  przedstawia budowę i rolę opłucnej Uczeń:  wyjaśnia zależności między budową poszczególnych odcinków układu oddechowego a ich funkcjami Uczeń:  wymienia czynniki decydujące o wysokości i natężeniu głosu  wyjaśnia różnicę Uczeń:  wykazuje, że wymiana gazowa oraz oddychanie komórkowe umożliwiają funkcjonowanie organizmu 12 oddechowych oraz płuc  wymienia funkcje poszczególnych elementów układu oddechowego człowieka  lokalizuje na schematach poszczególne elementy układu oddechowego  wyjaśnia różnicę między wymianą gazową a oddychaniem komórkowym  omawia funkcje głośni i nagłośni  omawia związek między budową a funkcją płuc  wyjaśnia związek między budową pęcherzyków płucnych a wymianą gazową  omawia mechanizm powstawania głosu  wyjaśnia znaczenie surfaktantu dla prawidłowej wymiany gazowej w pęcherzykach płucnych w budowie krtani żeńskiej i krtani męskiej  wykazuje na podstawie obserwacji mikroskopowych, że budowa pęcherzyków płucnych wynika z ich przystosowania do efektywnej dyfuzji  podaje argumenty potwierdzające duże znaczenie nagłośni podczas połykania pokarmu 29–30. Wentylacja płuc i wymiana gazowa Uczeń:  przedstawia mechanizm wentylacji płuc  definiuje pojęcia: całkowita pojemność płuc, pojemność życiowa płuc, współczynnik oddechowy (RQ)  podaje lokalizację ośrodka oddechowego i opisuje jego działanie  porównuje skład powietrza wdychanego ze składem powietrza wydychanego  wyjaśnia znaczenie przepony i mięśni międzyżebrowych w wentylacji płuc  wymienia rodzaje wymiany gazowej i podaje, gdzie one zachodzą  przedstawia przebieg dyfuzji gazów w płucach Uczeń:  wyjaśnia, na czym polega mechanizm wentylacji płuc  porównuje mechanizm wdechu z mechanizmem wydechu  omawia mechanizm wymiany gazowej zewnętrznej i mechanizm wymiany gazowej wewnętrznej  wskazuje różnicę między całkowitą pojemnością płuc a życiową pojemnością płuc  omawia rolę krwi w transporcie gazów oddechowych – tlenu i dwutlenku węgla  przeprowadza doświadczenie sprawdzające zawartość dwutlenku węgla w powietrzu wdychanym i wydychanym Uczeń:  wskazuje czynniki wpływające na wiązanie i oddawanie tlenu przez hemoglobinę  omawia transport dwutlenku węgla w organizmie człowieka  na podstawie wykresu analizuje zmiany zawartości procentowej oksyhemoglobiny w zależności od ciśnienia parcjalnego tlenu  przedstawia, opisuje i porównuje działanie innych białek wiążących tlen (hemoglobina płodu, mioglobina)  wyjaśnia znaczenie współczynnika oddechowego (RQ)  przedstawia, jakie problemy oddechowe mogą wystąpić u ludzi przebywających na dużych wysokościach lub znacznych głębokościach Uczeń:  wykazuje związek między budową hemoglobiny a jej rolą w transporcie gazów  omawia mechanizm regulacji częstości oddechów  wyjaśnia mechanizm wymiany gazowej w płucach i w tkankach na podstawie gradientu ciśnień parcjalnych tlenu i dwutlenku węgla  wyjaśnia, w jaki sposób ciśnienie atmosferyczne wpływa na wymianę gazową  wyjaśnia, jak temperatura, pH i ciśnienie parcjalne dwutlenku węgla wpływają na wysycenie oksyhemoglobiny Uczeń:  określa zależności między oddychaniem, wentylacją i wymianą gazową  omawia wpływ różnych czynników na wiązanie i oddawanie tlenu przez oksyhemoglobinę  przewiduje skutki wpływu zbyt niskiego i zbyt wysokiego ciśnienia atmosferycznego na prawidłowe funkcjonowanie organizmu 15  opisuje cykl pracy serca  podaje funkcje krążenia wieńcowego  odróżnia krwiobieg duży od krwiobiegu małego  wskazuje prawidłowe wartości ciśnienia krwi i tętna człowieka i w krwiobiegu małym  wyjaśnia, co oznaczają załamki P,Q, R, S i T na elektrokardiogramie  definiuje objętość wyrzutową i objętość minutową serca  przedstawia mechanizmy, dzięki którym następuje przepływ krwi w żyłach (ssące działanie przedsionków serca, mechanizm pompy oddechowej i mechanizm pompy mięśniowej) z krwiobiegiem małym pod względem pełnionych funkcji  wyjaśnia cykl pracy serca  interpretuje wyniki pomiaru tętna i pomiaru ciśnienia krwi  wyjaśnia mechanizm pompy mięśniowej w kończynach dolnych  omawia sposób regulacji ciśnienia krwi w naczyniach  charakteryzuje krążenie wątrobowe  wyjaśnia, dlaczego ściana lewej komory jest grubsza od ściany prawej komory homeostazy  analizuje sposób przepływu krwi w żyłach kończyn dolnych  wyjaśnia, na czym polega automatyzm serca  omawia różnicę między wartościami ciśnienia skurczowego a wartościami ciśnienia rozkurczowego krwi  przedstawia zasady obiegu ustrojowego i obiegu płucnego  wykazuje, że mimo niskiego ciśnienia w żyłach przepływ krwi przez nie jest możliwy skurczowego a wartościami ciśnienia rozkurczowego krwi oraz podaje argumenty potwierdzające, że nieprawidłowe wartości ciśnienia krwi mogą zagrażać zdrowiu, a nawet życiu  przedstawia drogę krwinki w układzie krwionośnym i podaje stan jej utlenowania na początku i na końcu swojej wędrówki, przyjmując jako początek np. lewy przedsionek (lub inną części serca)  charakteryzuje opór naczyń krwionośnych, uwzględniając czynniki, od których jest on uzależniony 39. Układ limfatyczny Uczeń:  wymienia funkcje układu limfatycznego  wymienia nazwy narządów układu limfatycznego  przedstawia budowę i funkcje naczyń limfatycznych  określa sposób powstawania i funkcje limfy Uczeń:  określa funkcje narządów wchodzących w skład układu limfatycznego  charakteryzuje cechy naczyń limfatycznych  przedstawia współdziałanie układu krwionośnego i układu limfatycznego Uczeń:  porównuje narządy układu limfatycznego pod względem pełnionych przez nie funkcji  omawia skład limfy i jej rolę  porównuje układ krwionośny z układem limfatycznym pod względem budowy i funkcji  przedstawia zależności między osoczem, płynem tkankowym i limfą Uczeń:  ocenia znaczenie prawidłowego funkcjonowania narządów tworzących układ limfatyczny  omawia sposób powstawania limfy  podaje argumenty potwierdzające, że układ krwionośny i układ limfatyczny stanowią integralną całość  porównuje naczynia Uczeń:  wyjaśnia, jakie znaczenie w utrzymywaniu homeostazy mają układ krwionośny i układ limfatyczny  przedstawia na podstawie dostępnych źródeł przyczyny obrzęków ciała, które są związane z funkcjonowaniem układu limfatycznego 16 limfatyczne i żyły pod względem budowy 40. Choroby układu krążenia Uczeń:  wymienia sposoby zapobiegania chorobom układu krążenia  wskazuje związek między stylem życia a chorobami układu krążenia  wymienia metody diagnozowania chorób układu krążenia (badanie krwi, badanie Holtera, pomiar ciśnienia krwi, USG dopplerowskie, angiokardiografia, echokardiografia)  wymienia nazwy chorób układu krążenia (anemia, białaczka, nadciśnienie tętnicze, żylaki, miażdżyca, udar mózgu, choroba wieńcowa, zawał serca) Uczeń:  wymienia przyczyny chorób układu krążenia  właściwie interpretuje podstawowe wyniki morfologii krwi i lipidogramu  charakteryzuje metody diagnozowania chorób układu krążenia  wyjaśnia, dlaczego należy badać ciśnienie krwi  charakteryzuje wybrane choroby układu krążenia Uczeń:  przedstawia argumenty potwierdzające tezę, że właściwy styl życia jest najważniejszym elementem profilaktyki chorób układu krążenia  omawia przyczyny, objawy i profilaktykę chorób układu krążenia  wskazuje różnice między badaniem EKG a badaniem echokardiografii Uczeń:  rozróżnia objawy chorób układu krążenia  wyjaśnia, na czym polega niewydolność układu krążenia  określa, jakie metody badań należy zastosować w diagnostyce chorób, np. choroby wieńcowej, miażdżycy czy anemii  wykazuje, w jaki sposób niewłaściwa dieta, a także zbyt mała aktywna fizyczna mogą doprowadzić do rozwoju chorób układu krążenia Uczeń:  wskazuje metody diagnozowania poszczególnych chorób układu krążenia  prezentuje na podstawie dostępnych źródeł sposoby zapobiegania rozwojowi miażdżycy naczyń, w tym wieńcowych 41–42. Budowa i funkcje układu odpornościowego Uczeń:  definiuje pojęcia: antygen, patogen, infekcja, główny układ zgodności tkankowej (MHC)  wymienia funkcje układu odpornościowego  wymienia nazwy elementów układu odpornościowego (komórki, tkanki i narządy oraz substancje zwane czynnikami humoralnymi)  przedstawia budowę, rodzaje i znaczenia przeciwciał Uczeń:  przedstawia rolę poszczególnych elementów układu odpornościowego  przedstawia rodzaje cytokin i ich funkcje  przedstawia budowę i znaczenie w transplantologii głównego układu zgodności tkankowej Uczeń:  klasyfikuje poszczególne elementy układu odpornościowego  wyjaśnia, na czym polega swoistość przeciwciał  porównuje rodzaje limfocytów w reakcji odpornościowej  charakteryzuje i porównuje komórki układu odpornościowego: granulocyty, makrofagi, komórki tuczne, komórki dendrytyczne, limfocyty Uczeń:  wykazuje rolę poszczególnych tkanek, narządów, komórek i cząsteczek w reakcji odpornościowej  określa rolę fagocytozy w reakcjach odpornościowych  wyjaśnia, jaką funkcję pełnią cząsteczki przeciwciał, białka ostrej fazy i cytokiny w reakcji odpornościowej  omawia znaczenie Uczeń:  porównuje limfocyty biorące udział w reakcji odpornościowej pod względem pełnionych przez nie funkcji 17  wymienia rodzaje limfocytów i wskazuje ich funkcje T i B, komórki NK antygenów zgodności tkankowej w prawidłowym funkcjonowaniu układu odpornościowego 43–44. Rodzaje i mechanizmy odporności Uczeń:  definiuje pojęcia: odporność, reakcja zapalna  wymienia główne rodzaje odporności (nieswoista i swoista)  wymienia trzy linie obrony organizmu  wymienia mechanizmy odporności humoralnej i komórkowej  wyjaśnia znaczenie szczepień ochronnych  wymienia sposoby nabierania odporności swoistej  podaje, na czym polegają odpowiedź immunologiczna pierwotna i wtórna  określa znaczenie odporności czynnej i biernej Uczeń:  charakteryzuje odporność nieswoistą i swoistą  opisuje działanie barier obronnych  omawia przebieg reakcji zapalnej  porównuje odporność nabytą z odpornością wrodzoną  wyjaśnia mechanizm działania odporności wrodzonej  porównuje odporność nieswoistą z odpornością swoistą  definiuje pojęcie pamięć immunologiczna  wyjaśnia, na czym polegają humoralna i komórkowa odpowiedź immunologiczna  rozróżnia rodzaje odporności swoistej Uczeń:  porównuje odporność komórkową z odpornością humoralną  wyjaśnia mechanizm działania odporności nabytej  wyjaśnia znaczenie pamięci immunologicznej  porównuje pierwotną odpowiedź immunologiczną z wtórną odpowiedzią immunologiczną Uczeń:  określa różnice dotyczące czasu uruchamiania się mechanizmów odporności humoralnej i odporności komórkowej  przedstawia przebieg fagocytozy patogenów przez komórki żerne  wykazuje celowość stosowania szczepionek  wyjaśnia etapy reakcji odpornościowej na przykładzie komórki nowotworowej jako przejaw swoistej odpowiedzi komórkowej, a także jako przejaw swoistej odpowiedzi humoralnej Uczeń:  przedstawia argumenty potwierdzające tezę, że apoptoza ma duże znaczenie dla zachowania homeostazy  wyjaśnia, w jaki sposób oraz w jakich sytuacjach w organizmie tworzy się pamięć immunologiczna  określa i uzasadnia, czy otrzymanie surowicy odpornościowej spowoduje wytworzenie w organizmie komórek pamięci 45. Zaburzenia funkcjonowania układu odpornościowego Uczeń:  wymienia czynniki osłabiające układ odpornościowy  wymienia nazwy chorób autoimmunologicznych (bielactwo, reumatoidalne zapalenie stawów, choroba Hashimoto, łuszczyca)  omawia sposoby zakażenia Uczeń:  przedstawia mechanizm reakcji alergicznej  wykazuje, że alergia jest stanem nadwrażliwości organizmu  omawia przyczyny i profilaktykę AIDS  charakteryzuje choroby autoimmunologiczne Uczeń:  wymienia przyczyny nieprawidłowych reakcji odpornościowych  przedstawia zasady przeszczepiania tkanek i narządów  analizuje na schemacie mechanizm stosowania immunosupresji na Uczeń:  dowodzi, że AIDS jest chorobą układu odpornościowego  określa i uzasadnia, czy nadmierna odpowiedź immunologiczna może stanowić zagrożenie dla życia człowieka Uczeń:  wykazuje związek zgodności tkankowej z immunosupresją oraz wykazuje ich znaczenie dla transplantologii  wyjaśnia, dlaczego tak trudno znaleźć dawcę narządów do przeszczepów, nawet 20  wymienia przyczyny chorób układu moczowego  przedstawia cel stosowania dializy  podaje zasady profilaktyki chorób układu moczowego 52. Powtórzenie i sprawdzenie stopnia opanowania wiadomości i umiejętności z rozdziału „Układ moczowy” Rozdział 8. Układ nerwowy 53. Układ nerwowy u zwierząt Uczeń:  definiuje pojęcia: odruch, łuk odruchowy  przedstawia typy układów nerwowych bezkręgowców  omawia budowę i funkcje poszczególnych elementów budowy mózgowia kręgowców  podaje rodzaje odruchów Uczeń:  przedstawia i wymienia cechy układów nerwowych bezkręgowców  porównuje odruchy warunkowe i bezwarunkowe  wskazuje tendencje ewolucyjne w budowie mózgowia kręgowców  charakteryzuje budowę układu nerwowego strunowców Uczeń:  porównuje układy nerwowe bezkręgowców  wyjaśnia, na czym polega proces cefalizacji  porównuje budowę mózgowia kręgowców  podaje cechy budowy układu nerwowego głowonogów  rozróżnia i opisuje ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy u kręgowców Uczeń:  wymienia czynniki mające w pływ na budowę i stopień zaawansowania układu nerwowego  analizuje etapy ewolucji układu nerwowego bezkręgowców  porównuje odruchy obronne i zachowawcze z odruchami warunkowymi i bezwarunkowymi Uczeń:  uzasadnia przyczyny różnic w budowie układu nerwowego u zwierząt w zależności od trybu życia, np. między polipem a meduzą  wykazuje konieczność zmian ewolucyjnych w budowie układu nerwowego u zwierząt w zależności od symetrii ciała oraz ich przystosowań do środowiska, w którym żyją 54–55. Budowa i działanie układu nerwowego Uczeń:  wymienia nazwy podstawowych elementów układu nerwowego  wymienia funkcje układu nerwowego  podaje nazwy i funkcje części neuronu  podaje funkcje komórek glejowych  podaje funkcję osłonki mielinowej  opisuje mechanizm Uczeń:  omawia ogólną budowę układu nerwowego  porównuje dendryty z aksonem  rozróżnia neurony pod względem funkcjonalnym (neurony czuciowe, neurony ruchowe, neurony pośredniczące)  charakteryzuje budowę synapsy chemicznej  wymienia cechy potencjału Uczeń:  charakteryzuje elementy neuronu i omawia ich funkcje  charakteryzuje komórki glejowe pod względem budowy, rodzajów i ich funkcji  odróżnia potencjał spoczynkowy od potencjału czynnościowego  wyjaśnia, na czym polegają: polaryzacja, depolaryzacja i repolaryzacja Uczeń:  charakteryzuje różnice między synapsą chemiczną a synapsą elektryczną  klasyfikuje i opisuje neuroprzekaźniki  wskazuje różnice między polaryzacją a repolaryzacją  porównuje budowę oraz szybkość przewodzenia włókien mielinowych i bezmielinowych Uczeń:  wykazuje związek budowy neuronu z funkcją przewodzenie impulsu nerwowego  omawia funkcjonowanie pompy sodowo- -potasowej podczas przesyłania impulsu nerwowego 21 przewodzenia impulsu nerwowego  podaje, co oznacza pobudliwość komórek nerwowych  definiuje pojęcia: impuls nerwowy, polaryzacja, depolaryzacja, repolaryzacja, refrakcja  opisuje na podstawie schematu budowę i działanie synapsy chemicznej i elektrycznej  wymienia przykłady neuroprzekaźników czynnościowego  opisuje sposób przekazywania impulsu nerwowego przez neurony  definiuje pojęcia: potencjał spoczynkowy, potencjał czynnościowy  omawia rolę neuroprzekaźników pobudzających i neuroprzekaźników hamujących  omawia proces przekazywania impulsów nerwowych między komórkami  wyjaśnia funkcjonowanie synapsy chemicznej i synapsy elektrycznej  przedstawia znaczenie pompy sodowo-potasowej w funkcjonowaniu neuronu i przesyłaniu impulsu nerwowego 56. Ośrodkowy układ nerwowy Uczeń:  podaje nazwy elementów ośrodkowego układu nerwowego  wymienia funkcje mózgowia  wymienia nazwy płatów mózgowych i wskazuje na schemacie ich położenie  przedstawia budowę i rolę rdzenia kręgowego na podstawie schematu  przedstawia rolę płynu mózgowo-rdzeniowego i opon mózgowych  podaje funkcje układu limbicznego Uczeń:  omawia budowę ośrodkowego układu nerwowego  omawia rolę poszczególnych części mózgowia  klasyfikuje mózgowie ze względu na przebieg rozwoju zarodkowego, a także stosuje podział medyczny mózgowia  rozróżnia płaty w korze mózgowej  charakteryzuje budowę i funkcję rdzenia kręgowego  porównuje położenie istoty szarej z położeniem istoty białej w mózgowiu i rdzeniu kręgowym  omawia funkcje móżdżku Uczeń:  wykazuje, że mózg jest częścią mózgowia  charakteryzuje poszczególne części mózgowia  określa rolę płynu mózgowo-rdzeniowego i opon mózgowych  charakteryzuje pod względem budowy i funkcji układ limbiczny Uczeń:  porównuje mózg i rdzeń kręgowy pod względem budowy i pełnionych funkcji  lokalizuje położenie oraz wyjaśnia funkcje ośrodków korowych Uczeń:  wyjaśnia na podstawie różnych źródeł, dlaczego istota szara i istota biała są ułożone odmiennie w mózgu i w rdzeniu kręgowym  weryfikuje na podstawie różnych źródeł, w tym danych z czasopism popularnonaukowych, prawdziwość stwierdzenia, że mózg wykorzystuje tylko 10% swoich możliwości 57–58. Obwodowy układ nerwowy Uczeń:  przedstawia budowę i funkcje obwodowego układu nerwowego Uczeń:  omawia budowę nerwu  przedstawia rolę nerwów czuciowych, nerwów Uczeń:  analizuje przebieg reakcji odruchowej  porównuje odruchy Uczeń:  wyjaśnia, w jaki sposób powstaje odruch warunkowy Uczeń:  wykazuje, że powstanie odruchu warunkowego wymaga skojarzenia 22  wymienia rodzaje nerwów wyróżnione ze względu na kierunek przewodzenia informacji (nerwy ruchowe, nerwy czuciowe, nerwy mieszane)  wymienia i opisuje nerwy czaszkowe, nerwy rdzeniowe i zwoje nerwowe  omawia pamięć i jej rodzaje  wymienia nazwy elementów łuku odruchowego  definiuje pojęcia: nerw, odruchy bezwarunkowe, odruchy warunkowe  przedstawia przykłady odruchów warunkowych i odruchów bezwarunkowych ruchowych i nerwów mieszanych  rozróżnia nerwy czaszkowe i nerwy rdzeniowe  charakteryzuje elementy łuku odruchowego  opisuje przebieg reakcji odruchowej na podstawie schematu  porównuje rodzaje pamięci warunkowe z odruchami bezwarunkowymi  dzieli odruchy na warunkowe i bezwarunkowe  opisuje drogę, którą pokonuje impuls w łuku odruchowym w dowolnej sytuacji, np. po ukłuciu palca igłą  wyjaśnia, w jaki sposób można wyrobić w sobie odruch uczenia się  dowodzi znaczenia odruchów warunkowych w uczeniu się  porównuje odruchy monosynaptyczne z odruchami polisynaptycznymi  wyjaśnia, jakie znaczenie mają dla człowieka odruchy mrugania i zmiany wielkości źrenicy pod wpływem światła bodźca obojętnego z bodźcem kluczowym wywołującym odruch bezwarunkowy  planuje przebieg doświadczenia, którego celem będzie nauczenie psa, aby spał na swoim legowisku, a nie w łóżku dziecka  podaje przykłady odruchów bezwarunkowych oraz wyjaśnia, jakie mają one znaczenie dla funkcjonowania człowieka 59. Autonomiczny układ nerwowy Uczeń:  klasyfikuje części układu nerwowego pod względem funkcjonalnym  wymienia elementy i funkcje układu autonomicznego  podaje przykłady sytuacji, w których działa układ współczulny, oraz przykłady sytuacji, w których działa układ przywspółczulny  wymienia struktury układu autonomicznego Uczeń:  rozróżnia somatyczny i autonomiczny układ nerwowy  omawia funkcje układu autonomicznego  wskazuje lokalizację struktur nerwowych autonomicznego układu  wyjaśnia, jakie znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania organizmu ma antagonistyczne działanie części współczulnej i części przywspółczulnej  wyjaśnia pojęcie antagonizm czynnościowy Uczeń:  porównuje część współczulną autonomicznego układu nerwowego z częścią przywspółczulną tego układu pod względem budowy i funkcji  przedstawia rolę autonomicznego układu nerwowego w utrzymywaniu homeostazy  wskazuje różnice w budowie części współczulnej i części przywspółczulnej układu autonomicznego Uczeń:  wykazuje antagonizm czynnościowy części współczulnej i części przywspółczulnej układu autonomicznego  podaje różnice w funkcjonowaniu układów somatycznego i autonomicznego  wyjaśnia, w jaki sposób układ współczulny przygotowuje organizm do wysiłku fizycznego Uczeń:  ocenia aktywność części współczulnej i części przywspółczulnej w nietypowych sytuacjach oraz uzasadnia swoją ocenę  wyjaśnia, dlaczego przed stresującym wydarzeniem, np. egzaminem, nie ma się ochoty na spożywanie posiłku 25 elementów narządu zmysłu słuchu i zmysłu równowagi  wymienia negatywne skutki oddziaływania hałasu na funkcjonowanie organizmu zewnętrzne, ucho środkowe oraz ucho wewnętrzne  opisuje drogę fal dźwiękowych w uchu  omawia drogę impulsu nerwowego prowadzącą do powstania wrażeń słuchowych  przedstawia konsekwencje, jakie ma dla zdrowia człowieka częste słuchanie dźwięków przekraczających 90 dB może słyszeć  wyjaśnia zasadę działania narządu równowagi  charakteryzuje zakres wrażliwości ludzkiego słuchu, uwzględniając wysokość oraz natężenie rejestrowanych dźwięków  określa zakres częstotliwości dźwięku, na który reaguje ludzkie ucho poziomej  wyjaśnia, w jaki sposób trąbka słuchowa wyrównuje ciśnienie po obu stronach błony bębenkowej narząd równowagi reaguje w nietypowych sytuacjach  wyjaśnia, w jaki sposób płyn wypełniający kanały półkoliste generuje powstawanie bodźców przekształcanych w impulsy nerwowe 66. Narządy smaku oraz węchu Uczeń:  przedstawia budowę narządu smaku  przedstawia podstawowe funkcje narządu smaku  wymienia nazwy pięciu podstawowych smaków odczuwanych przez człowieka  przedstawia budowę narządu węchu  wymienia funkcje narządu węchu Uczeń:  wyjaśnia biologiczne znaczenie zmysłów smaku i węchu  charakteryzuje budowę narządów smaku i węchu Uczeń:  wyjaśnia, w jaki sposób powstają wrażenia smakowe i zapachowe  charakteryzuje budowę narządów smaku i węchu  opisuje mechanizm powstawania wrażeń węchowych i smakowych  wykazuje znaczenie zmysłów węchu i smaku w ochronie organizmu przed zagrożeniami, np. przed zatruciem drogą oddechową lub drogą pokarmową Uczeń:  wykazuje związek między budową narządów smaku i węchu a ich funkcjami  dowodzi, że komórki zmysłowe występujące w narządach smaku i węchu należą do chemoreceptorów  wyjaśnia znaczenie adaptacyjne narządu węchu Uczeń:  planuje i przeprowadza obserwację dotyczącą współdziałania narządu smaku z narządem węchu (z wykorzystaniem np. musów owocowo- -warzywnych) oraz formułuje wnioski na podstawie uzyskanych wyników obserwacji 67. Powtórzenie i sprawdzenie stopnia opanowania wiadomości i umiejętności z rozdziału „Narządy zmysłów” Rozdział 10. Układ hormonalny 68. Układ hormonalny u zwierząt Uczeń:  podaje znaczenie układu hormonalnego u zwierząt  definiuje pojęcia: hormon, gruczoł dokrewny, gruczoły egzokrynne i endokrynne, feromony Uczeń:  charakteryzuje gruczoły endokrynne i egzokrynne  omawia na podstawie schematu regulację hormonalną przeobrażenia zupełnego u owadów Uczeń:  przedstawia różnicę między funkcją gruczołu zewnątrzwydzielniczego a funkcją gruczołu wewnątrzwydzielniczego  charakteryzuje Uczeń:  wyjaśnia różnice między gruczołami endokrynnymi a gruczołami egzokrynnymi  wyjaśnia różnice między sposobem przekazywania Uczeń:  dowodzi współdziałania różnych hormonów w regulacji hormonalnej przeobrażenia zupełnego u owadów 26  podaje nazwy hormonów odpowiadających za przeobrażenia u owadów  porównuje działanie układu nerwowego z działaniem układu hormonalnego działanie feromonów informacji w układzie nerwowym i układzie hormonalnym 69–70. Budowa i rola układu hormonalnego Uczeń:  przedstawia budowę układu hormonalnego  określa położenie gruczołów dokrewnych  dzieli gruczoły na wewnątrzwydzielnicze i zewnątrzwydzielnicze  wymienia gruczoły dokrewne  wymienia sposoby działania hormonów (autokrynne, parakrynne, endokrynne, neurokrynne)  dzieli hormony na steroidowe i niesteroidowe oraz na hormony o działaniu ogólnym i hormony tkankowe  wymienia nazwy hormonów wydzielanych przez poszczególne gruczoły dokrewne  przyporządkowuje nazwy hormonów odpowiednim gruczołom dokrewnym Uczeń:  charakteryzuje gruczoły dokrewne  przedstawia rolę hormonów tkankowych na przykładzie erytropoetyny, gastryny i histaminy  opisuje sposoby działania hormonów  przedstawia działanie hormonów steroidowych i działanie hormonów niesteroidowych  przedstawia rolę poszczególnych hormonów  wymienia funkcje podwzgórza i przysadki w utrzymaniu homeostazy  przedstawia trzustkę jako gruczoł o podwójnym działaniu Uczeń:  porównuje sposoby działania hormonów  stosuje kryterium podziału hormonów ze względu na ich budowę chemiczną i ze względu na miejsce i zakres działania  klasyfikuje hormony ze względu na ich sposób działania  klasyfikuje hormony na takie, których stężenie we krwi ulega znacznym wahaniom, oraz takie, których stężenie we krwi jest utrzymywane na względnie stałym poziomie  przedstawia mechanizm działania hormonów białkowych i steroidowych  wyjaśnia mechanizm działania hormonów na osi: podwzgórze – przysadka – tkanka docelowa Uczeń:  wyjaśnia przyczyny różnic między działaniem hormonów steroidowych a działaniem hormonów niesteroidowych  przyporządkowuje hormony odpowiednim gruczołom na podstawie przedstawionych funkcji  wyjaśnia rolę podwzgórza i przysadki w utrzymaniu homeostazy  wskazuje i analizuje wpływ danych hormonów w regulacji rytmu dobowego, tempa metabolizmu i wzrostu organizmu Uczeń:  dowodzi współdziałania różnych hormonów w regulacji tempa metabolizmu, rytmu dobowego i wzrostu organizmu  wyjaśnia na podstawie dostępnych źródeł, w jaki sposób współdziałanie hormonów wpływa na utrzymywanie homeostazy 71. Regulacja wydzielania hormonów Uczeń:  definiuje pojęcie ujemne sprzężenie zwrotne  wymienia nazwy hormonów przysadki i podaje ich funkcje  wyjaśnia, jakie znaczenie Uczeń:  wyjaśnia, na czym polega antagonistyczne działanie hormonów  podaje przykłady hormonów działających antagonistycznie  omawia na podstawie Uczeń:  omawia działanie hormonów podwzgórza i przysadki  wyjaśnia antagonistyczne działanie hormonów na przykładzie insuliny Uczeń:  wyjaśnia, że podwzgórze i przysadka odgrywają nadrzędną rolę w regulacji hormonalnej  uzasadnia, że poziomy glukozy i poziom wapnia Uczeń:  dowodzi istnienia związku między układem dokrewnym a układem nerwowym oraz wyjaśnia rolę tych układów 27 dla funkcjonowania organizmu mają hormony tropowe  przedstawia na podstawie schematu antagonistyczne działanie hormonów  wymienia funkcje i przykłady hormonów uwalniających (liberyny) i hormonów hamujących (statyny) schematu mechanizm ujemnego sprzężenia zwrotnego na przykładzie regulacji poziomu hormonów tarczycy, kory nadnerczy i gonad i glukagonu oraz kalcytoniny i parathormonu  analizuje mechanizm ujemnego sprzężenia zwrotnego na przykładzie regulacji wydzielania hormonów tarczycy, kory nadnerczy i gonad  porównuje działanie układu hormonalnego z działaniem układu nerwowego we krwi muszą podlegać ścisłej regulacji, uwzględniając funkcje glukozy i wapnia w organizmie w utrzymywaniu homeostazy  wykazuje, które z właściwości przysadki pozwalają uznać ją za gruczoł nadrzędny wobec pozostałych gruczołów dokrewnych 72. Nadczynność i niedoczynność gruczołów dokrewnych. Stres Uczeń:  definiuje pojęcia: nadczynność gruczołu, niedoczynność gruczołu, stres, stresory  wymienia nazwy chorób wynikających z niedoboru lub nadmiaru wybranych hormonów  przedstawia profilaktykę i objawy cukrzycy  wymienia różne typy stresorów  podaje wybrane choroby układu hormonalnego (choroba Hashimoto, akromegalia, choroba Gravesa– Basedowa, tężyczka, gigantyzm, karłowatość, choroba Addisona, zespól Cushinga)  podaje sposoby radzenia sobie ze stresem Uczeń:  przedstawia objawy nadczynności i niedoczynności wybranych gruczołów wydzielania wewnętrznego  opisuje typy cukrzycy  wyjaśnia metody diagnostyki i profilaktyki cukrzycy  porównuje cukrzycę typu I z cukrzycą typu II  proponuje inne niż wymienione w podręczniku sposoby radzenia sobie ze stresem Uczeń:  omawia diagnostykę i sposób leczenia zaburzeń układu hormonalnego  charakteryzuje wybrane choroby układu hormonalnego  porównuje stres krótkotrwały ze stresem długotrwałym  charakteryzuje przebieg reakcji stresowej Uczeń:  charakteryzuje typy cukrzycy i omawia jej skutki  wyjaśnia, jaką rolę odgrywa podwzgórze w reakcji stresowej  opisuje możliwe skutki zaburzeń wydzielania wybranych hormonów Uczeń:  na podstawie dostępnych źródeł wyjaśnia zmiany, które zachodzą w organizmie podczas krótkotrwałego i długotrwałego stresu 73. Powtórzenie i sprawdzenie stopnia opanowania wiadomości i umiejętności z rozdziału „Układ hormonalny” 30  wymienia nazwy błon płodowych  wymienia funkcje łożyska  wymienia zmiany zachodzące w organizmie kobiety w okresie ciąży  wymienia czynniki wpływające na przebieg ciąży  wymienia nazwy badań prenatalnych (USG, badanie krwi, amniopunkcja)  wymienia etapy rozwoju postnatalnego  wymienia naturalne i sztuczne metody antykoncepcji  wymienia skutki wydłużania się okresu starości  opisuje przebieg okresu zarodkowego i okresu płodowego  określa funkcje błon płodowych  omawia znaczenie łożyska i błon płodowych w rozwoju prenatalnym  wymienia substancje, które są transportowane przez łożysko  ocenia znaczenie diagnostyki prenatalnej  charakteryzuje etapy rozwoju postnatalnego  omawia czynniki wewnętrzne i czynniki zewnętrzne wpływające na przebieg ciąży implantacji zarodka  opisuje rolę łożyska jako gruczołu dokrewnego  ocenia znaczenie bariery, którą tworzy łożysko  charakteryzuje etapy porodu  przedstawia działania, dzięki którym można ograniczyć negatywne skutki wydłużającego się okresu starości  wskazuje różnice między naturalnymi metodami antykoncepcji a sztucznymi metodami antykoncepcji  wyjaśnia rolę antykoncepcji właściwej diety i prowadzenia odpowiedniego stylu życia przez kobietę w czasie ciąży  przedstawia istotę oraz wybrane przyczyny niepłodności  podaje argumenty przemawiające za wykonywaniem badań prenatalnych 80. Higiena i choroby układu rozrodczego Uczeń:  wymienia zasady higieny układu rozrodczego  wymienia metody diagnozowania chorób układu rozrodczego  wymienia i opisuje nazwy chorób nowotworowych układu rozrodczego (rak piersi, rak jajnika, rak jądra, rak szyjki macicy, przerost i rak prostaty)  wymienia i opisuje choroby układu rozrodczego przenoszone drogą płciową: kiła, rzeżączka, chlamydioza, rzęsistkowica, grzybice narządów Uczeń:  ocenia zagrożenia wynikające z zakażenia chorobami przenoszonymi drogą płciową  charakteryzuje metody diagnozowania chorób układu rozrodczego  przyporządkowuje chorobom układu rozrodczego źródła ich zakażenia  przedstawia profilaktykę raka jąder i przerostu gruczołu krokowego Uczeń:  charakteryzuje wybrane choroby układu rozrodczego  przedstawia działania, które pozwalają ustrzec się przed chorobami przenoszonymi drogą płciową  wyjaśnia, dlaczego jednym z objawów przerostu prostaty są trudności z oddawaniem moczu  opisuje metody diagnostyczne, które umożliwiają wykrycie rzęsistkowicy, raka piersi i raka prostaty Uczeń:  omawia metody diagnozowania, leczenia i profilaktyki raka szyjki macicy  konstruuje zalecenia dotyczące przestrzegania zasad higieny okolic intymnych Uczeń:  wykazuje znaczenie, jakie dla zachowania zdrowia mają regularne wizyty kobiet u ginekologa, a mężczyzn – u urologa  podaje argumenty przemawiające za przeprowadzaniem częstych badań kontrolnych, dzięki którym można wykryć chorobę nowotworową w stadium, w którym prawdopodobieństwo jej wyleczenia jest bardzo wysokie 31 płciowych, zakażenie wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV)  wymienia zasady zapobiegania rozprzestrzenianiu się chorób przenoszonych drogą płciową  wymienia zasady profilaktyki raka piersi u kobiet i raka prostaty u mężczyzn 81. Powtórzenie i sprawdzenie stopnia opanowania wiadomości i umiejętności z rozdziału „Rozmnażanie i rozwój” Autorka: Małgorzata Miękus