Biologia na czasie 4. Zakres rozszerzony, Ćwiczenia z Biologia

Pobierz Biologia na czasie 4. Zakres rozszerzony i więcej Ćwiczenia w PDF z Biologia tylko na Docsity! 1 Wymagania edukacyjne na poszczególne oceny. Biologia na czasie 4. Zakres rozszerzony Temat Poziom wymagań ocena dopuszczająca ocena dostateczna ocena dobra ocena bardzo dobra ocena celująca 1. Organizacja pracy na lekcjach biologii. Powtórzenie wiadomości z klas 1, 2 i 3 Rozdział 1. Genetyka molekularna 2. Budowa i rola kwasów nukleinowych Uczeń:  definiuje pojęcie: podwójna helisa  przedstawia budowę nukleotydu DNA i RNA  wymienia zasady azotowe występujące w DNA i RNA  przedstawia regułę Chargaffa  określa rolę DNA jako nośnika informacji genetycznej  wymienia rodzaje RNA  określa rolę podstawowych rodzajów RNA  podaje budowę przestrzenną cząsteczki DNA Uczeń:  omawia sposób łączenia się nukleotydów w pojedynczym łańcuchu DNA  wymienia nazwy wiązań występujących między elementami budującymi nukleotyd  uzupełnia schemat jednoniciowego DNA o komplementarny łańcuch polinukleotydowy  opisuje budowę chemiczną i przestrzenną RNA  określa lokalizację RNA w komórkach prokariotycznej i eukariotycznej Uczeń:  wyjaśnia regułę komplementarności zasad  wyjaśnia, na czym polega różna polarność łańcuchów polinukleotydowych DNA  rozpoznaje poszczególne wiązania w cząsteczce DNA  wyjaśnia, na czym polega reguła Chargaffa  porównuje budowę i funkcje DNA z budową i funkcjami RNA  oblicza zawartość procentową jednej z zasad na podstawie zawartości procentowej innych zasad  odróżnia DNA od RNA za pomocą reguły Chargaffa Uczeń:  wyjaśnia zasadę tworzenia nazw nukleotydów  wyjaśnia, w jaki sposób jest utrzymywana struktura podwójnej helisy DNA  wyjaśnia, dlaczego parę zasad komplementarnych tworzy zasada purynowa z zasadą pirymidynową, i omawia, jaki to ma wpływ na strukturę cząsteczki  omawia występowanie kwasu RNA jako materiału genetycznego wiroidów i wirusów Uczeń:  planuje doświadczenie, którego celem jest wykazanie roli DNA jako nośnika informacji genetycznej  wyjaśnia, analizując budowę chemiczną DNA, z czego wynika polarność budujących go łańcuchów polinukleotydowych 3. Replikacja DNA Uczeń:  definiuje pojęcie: replikacja  przedstawia znaczenie replikacji DNA  wymienia etapy replikacji DNA  wymienia nazwy enzymów biorących udział w replikacji Uczeń:  definiuje pojęcia: widełki replikacyjne, oczko replikacyjne, replikon  omawia przebieg replikacji  uzasadnia konieczność zachodzenia replikacji przed podziałem komórki Uczeń:  charakteryzuje poszczególne etapy replikacji  wyjaśnia, skąd pochodzi energia potrzebna do syntezy nowego łańcucha DNA Uczeń:  wykazuje znaczenie naprawczej roli polimerazy DNA podczas replikacji  omawia mechanizmy regulacji replikacji DNA  wykazuje związek między replikacją DNA Uczeń:  planuje doświadczenie mające na celu wykazanie semikonserwatywnego charakteru replikacji DNA  wyjaśnia przebieg i znaczenie replikacji końców cząsteczek 2  przedstawia, na czym polega semikonserwatywny charakter replikacji DNA  określa rolę polimerazy DNA podczas replikacji  porównuje przebieg replikacji w komórkach prokariotycznych i eukariotycznych  określa funkcję enzymów w replikacji DNA u bakterii E. coli  wykazuje różnice w syntezie obu nowych łańcuchów DNA  wyjaśnia rolę sekwencji telomerowych  określa rolę poszczególnych enzymów w replikacji DNA a zdolnością komórki do podziału  analizuje różnice między replikacją DNA w komórkach prokariotycznych a replikacją DNA w komórkach eukariotycznych DNA dla zachowania informacji genetycznej 4. Geny i genomy Uczeń:  definiuje pojęcia: gen, genom, pozagenowy DNA, chromosom, chromatyna, nukleosom  podaje funkcje genu  przedstawia strukturę genu  wskazuje różnicę między eksonem a intronem  określa lokalizację DNA w komórkach prokariotycznej i eukariotycznej  wymienia rodzaje chromatyny Uczeń:  omawia budowę genu  rozróżnia geny ciągłe i nieciągłe  wymienia rodzaje sekwencji wchodzących w skład genomu  charakteryzuje genom komórki prokariotycznej i genom komórki eukariotycznej  definiuje pojęcia: sekwencje powtarzalne, pseudogeny  omawia skład chemiczny chromatyny  przedstawia budowę chromosomu Uczeń:  podaje informacje zawarte w genie  charakteryzuje genom wirusa  porównuje strukturę genomu prokariotycznego i genomu eukariotycznego  wymienia i charakteryzuje etapy upakowania DNA w jądrze komórkowym  wskazuje różnice między genomem haplontów a genomem diplontów Uczeń:  porównuje heterochromatynę z euchromatyną  opisuje, w jaki sposób jest upakowane DNA w jądrze komórkowym  omawia genom mitochondrialny człowieka  omawia różnice między genomem wirusa a genomem bakterii  oblicza, jaką część pozagenowego DNA zawiera cząsteczka DNA o określonej długości  oblicza długość cząsteczki DNA w jednym chromosomie człowieka, wiedząc, ile par zasad ona zawiera Uczeń:  klasyfikuje genom wirusowy ze względu na wybrane kryteria: rodzaj kwasu nukleinowego, liczbę nici, strukturę  rozwiązuje zadania, w których wykorzystuje umiejętności analizowania faktów / informacji oraz posługiwania się narzędziami analizy matematyczną (np. ile razy zmniejszy się długość cząsteczki DNA w trakcie podziału przy podanej długości chromosomu) 5–6. Ekspresja genów Uczeń: Uczeń: Uczeń: Uczeń: Uczeń: 5 alleli wielokrotnych, dominacji pełnej i dominacji niepełnej  przewiduje wynik krzyżówki, w której występuje gen letalny 12–13. Dziedziczenie wielogenowe Uczeń:  definiuje pojęcia: geny dopełniające się, geny kumulatywne, geny plejotropowe  podaje przykład cechy uwarunkowanej obecnością genów kumulatywnych  podaje przykłady cech człowieka warunkowanych wielogenowo Uczeń:  definiuje pojęcia: gen epistatyczny, gen hipostatyczny  określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów i fenotypów u potomstwa w przypadku dziedziczenia genów dopełniających się  odczytuje z wykresu liczbę poszczególnych fenotypów u potomstwa w przypadku dziedziczenia kumulatywnego  na przykładzie barwy skóry u człowieka określa stosunek procentowy fenotypów i genotypów u potomstwa Uczeń:  wyjaśnia, dlaczego geny determinujące barwę kwiatów groszku pachnącego zostały nazwane genami dopełniającymi się (komplementarnymi)  omawia, na czym polega działanie genów epistatycznych i hipostatycznych Uczeń:  określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów i fenotypów u potomstwa w przypadku dziedziczenia genów epistatycznych  rozwiązuje zadania o różnym stopniu trudności dotyczące dziedziczenia wielogenowego Uczeń:  określa typy gamet wytwarzanych przez osobnika o danym genotypie 14–15. Chromosomowa teoria dziedziczenia Uczeń:  definiuje pojęcia: locus, geny sprzężone, chromosomy homologiczne crossing-over, mapa genowa, centymorgan (cM)  wymienia główne założenia chromosomowej teorii dziedziczenia T. Morgana  podaje cechy muszki owocowej, dzięki którym stała się ona organizmem modelowym w badaniach genetycznych Uczeń:  wyjaśnia zależność między częstością zachodzenia crossing-over a odległością między dwoma genami w chromosomie  przedstawia przyczynę występowania rekombinantów w potomstwie  opisuje, na czym polega mapowanie genów  wykonuje krzyżówki dotyczące dziedziczenia genów sprzężonych Uczeń:  oblicza częstość crossing- -over między dwoma genami sprzężonymi  określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów i fenotypów u potomstwa zgodnie z założeniem dziedziczenia dwóch cech sprzężonych  analizuje wyniki krzyżówek dotyczących dziedziczenia genów sprzężonych Uczeń:  wykazuje różnice między genami niesprzężonymi i sprzężonymi  wykazuje obecność rekombinantów w potomstwie na podstawie wyników krzyżówek genetycznych  przedstawia wszystkie możliwe układy alleli w gametach, gdy geny są sprzężone i nie są sprzężone Uczeń:  określa proporcje fenotypów w krzyżówce testowej na podstawie odległości mapowej 6  przedstawia, na czym polega zjawisko sprzężenia genów  na podstawie odległości między genami określa kolejność ich ułożenia na chromosomie  oblicza odległość między genami  uzasadnia różnice między genami sprzężonymi i genami niesprzężonymi 16. Determinacja płci. Cechy sprzężone z płcią Uczeń:  definiuje pojęcia: kariotyp, chromosomy płci  charakteryzuje kariotyp człowieka  wskazuje podobieństwa i różnice między kariotypem kobiety a kariotypem mężczyzny  przedstawia sposób determinacji płci u człowieka  określa płeć na podstawie analizy kariotypu  podaje typy chromosomowej determinacji płci  wymienia choroby sprzężone z płcią Uczeń:  wykonuje krzyżówki dotyczące dziedziczenia cech sprzężonych z płcią  określa prawdopodobieństwo wystąpienia choroby sprzężonej z płcią  wyjaśnia przyczyny oraz podaje ogólne objawy hemofilii i daltonizmu  wskazuje cechy związane z płcią i podaje przyczyny ich występowania  opisuje wpływ warunków środowiska na determinację płci u niektórych zwierząt Uczeń:  wyjaśnia, jaką rolę w determinacji płci odgrywa gen SRY i hormony wytwarzane przez rozwijające się jądra  omawia mechanizm inaktywacji chromosomu X  charakteryzuje dwa podstawowe typy genetycznej determinacji płci i podaje przykłady organizmów, u których one występują  wyjaśnia, dlaczego daltonizm i hemofilia występują wyłącznie u mężczyzn  wyjaśnia i porównuje męską i żeńską różnogametyczność u zwierząt Uczeń:  wyjaśnia znaczenie procesu inaktywacji jednego z chromosomów X u kobiet  omawia przykłady środowiskowego mechanizmu determinowania płci u zwierząt  planuje doświadczenie mające na celu wykazanie związku dziedziczenia np. koloru oczu muszki owocowej z dziedziczeniem płci  uzasadnia prawdopodobieństwo pojawienia się określonych fenotypów w potomstwie, gdy dana cecha jest sprzężona z płcią Uczeń:  porównuje i wskazuje różnice między dziedziczeniem genów sprzężonych z płcią a dziedziczeniem cech związanych z płcią  wykazuje znaczenie regionów pseudoautosomalnych dla prawidłowego rozdziału chromosomów do gamet 17. Dziedziczenie pozajądrowe Uczeń:  podaje organelle komórkowe zawierające materiał genetyczny  przedstawia istotę dziedziczenia pozajądrowego  podaje przykłady dziedziczenia mitochondrialnego Uczeń:  podaje cechy mitochondriów i chloroplastów, które przemawiają za ich endosymbiotycznym pochodzeniem  omawia sposób przekazywania organelli półautonomicznych w procesie zapłodnienia Uczeń:  uzasadnia, że cytoplazmatyczna męska sterylność jest korzystna dla roślin  uzasadnia na podstawie przedstawionych wyników doświadczenia Corrensa, że dziedziczenie barwy łodyg i liści u dziwaczka Uczeń:  wyjaśnia, dlaczego mitochondria i chloroplasty są określane mianem organelli półautonomicznych  wyjaśnia, dlaczego mutacje w genach mitochondrialnych Uczeń:  na podstawie rodowodu genetycznego wykazuje sposób dziedziczenia genu mitochondrialnego 7  podaje, dlaczego niektóre fragmenty pędów dziwaczka peruwiańskiego mogą mieć barwę zieloną, a inne – żółtozieloną lub pstrą peruwiańskiego jest dziedziczeniem niemendlowskim i jednorodzicielskim powodują głównie choroby układów nerwowego i mięśniowego 18. Powtórzenie i utrwalenie wiadomości oraz umiejętności z rozdziału „Genetyka klasyczna” Rozdział 3. Zmienność organizmów 19. Rodzaje zmienności Uczeń:  definiuje pojęcia: zmienność genetyczna (rekombinacyjna, mutacyjna), zmienność środowiskowa  wymienia rodzaje zmienności i wskazuje zależności między nimi  podaje rodzaje i przyczyny zmienności genetycznej  podaje przykłady zmienności środowiskowej  określa, jakiego typu zmienność obserwuje się w przypadku bliźniąt jednojajowych Uczeń:  definiuje pojęcia: zmienność ciągła, zmienność nieciągła  podaje przykłady zmienności ciągłej i nieciągłej  omawia przyczyny zmienności genetycznej  określa znaczenie zmienności genetycznej i środowiskowej  porównuje zmienność genetyczną ze zmiennością środowiskową Uczeń:  wyjaśnia, w jaki sposób niezależna segregacja chromosomów, crossing- -over oraz losowe łączenie się gamet wpływają na genetyczną zmienność osobniczą  uzasadnia, że mutacje stanowią jedno z głównych źródeł zmienności genetycznej  porównuje zmienność rekombinacyjną ze zmiennością mutacyjną  określa fenotypy zależne od genotypu oraz od wpływu środowiska Uczeń:  omawia rodzaje i źródła zmienności genetycznej u organizmów prokariotycznych  określa liczbę rodzajów gamet wytwarzanych przez osobniki o określonym genotypie Uczeń:  wyjaśnia przyczyny zmienności obserwowanej u organizmów o identycznych genotypach  wykazuje znaczenie pojęcia norma reakcji genotypu 20. Analiza statystyczna w badaniu zmienności organizmów Uczeń:  definiuje pojęcia: minimum, maksimum, średnia arytmetyczna  oblicza minimum, maksimum, średnią arytmetyczną  na podstawie danych uzyskanych w doświadczeniu poprawnie sporządza Uczeń:  definiuje pojęcia: zakres wartości, średnia arytmetyczna, mediana, dominanta, odchylenie standardowe  oblicza dominantę, medianę, odchylenie standardowe Uczeń:  wykazuje różnice między średnia arytmetyczną a medianą Uczeń:  wykorzystuje analizę statystyczną do opisu i interpretacji wyników badań Uczeń:  udowadnia lub odrzuca na podstawie wykonanych obliczeń z użyciem mediany i odchylenia statystycznego hipotezę do przedstawionego doświadczenia lub obserwacji 10  przedstawia zadania poradnictwa genetycznego  porównuje całkowitą liczbę chromosomów w kariotypie osoby z zespołem Downa, zespołem Klinefeltera i zespołem Turnera  zapisuje kariotypy mężczyzny i kobiety z zespołem Downa, zespołem Klinefeltera i zespołem Turnera  wymienia możliwe przyczyny nondysjunkcji zachodzącej podczas oogenezy prowadzącej do trisomii, np. 21 chromosomu (zespołu Downa) i opisuje zagadnienie dotyczące chromosomu Philadelphia 25. Powtórzenie wiadomości z rozdziału „Zmienność organizmów” 26. Sprawdzenie stopnia opanowania wiadomości oraz umiejętności z rozdziałów: „Genetyka molekularna”, „Genetyka klasyczna” i „Zmienność organizmów” Rozdział 4. Biotechnologia molekularna 27. Biotechnologia Uczeń:  definiuje pojęcia: biotechnologia klasyczna, biotechnologia molekularna, inżynieria genetyczna  podaje przykłady dziedzin życia, w których znajdują zastosowanie biotechnologia tradycyjna i biotechnologia molekularna  podaje przykłady produktów otrzymywanych metodami biotechnologii tradycyjnej  rozróżnia i klasyfikuje produkty wytwarzane na drodze fermentacji alkoholowej oraz powstające na drodze fermentacji mleczanowej Uczeń:  przedstawia współczesne zastosowania metod biotechnologii klasycznej w przemyśle farmaceutycznym, spożywczym, rolnictwie, biodegradacji i oczyszczaniu ścieków  podaje zastosowania fermentacji alkoholowej i fermentacji mleczanowej w przemyśle spożywczym Uczeń:  wskazuje różnice między biotechnologią klasyczną a biotechnologią molekularną  omawia przykłady zastosowania fermentacji alkoholowej i fermentacji mleczanowej w przemyśle spożywczym Uczeń:  omawia różnice między biotechnologią klasyczną a biotechnologią molekularną Uczeń:  wykazuje zasadność stosowania produktów wytwarzanych dzięki biotechnologii tradycyjnej i biotechnologii molekularnej w życiu człowieka  na podstawie dostępnych źródeł wyjaśnia rolę fermentacji w innej gałęzi przemysłu niż przemysł spożywczy 28–29. Podstawowe narzędzia i techniki inżynierii genetycznej Uczeń:  definiuje pojęcia: wektor, elektroforeza DNA, PCR, Uczeń:  definiuje pojęcia: sonda molekularna, hybrydyzacja Uczeń: Uczeń:  sprawdza, jakie produkty powstaną na skutek cięcia Uczeń:  wyjaśnia budowę i funkcje wektorów: 11 mapy restrykcyjne, biblioteki genomowe, biblioteki cDNA, transformacja genetyczna  wymienia enzymy stosowane w biotechnologii molekularnej (enzymy restrykcyjne, ligazy, polimerazy DNA)  wymienia techniki inżynierii genetycznej  podaje przykłady wektorów DNA, sekwencjonowanie DNA  charakteryzuje enzymy wykorzystywane w biotechnologii molekularnej  przedstawia istotę technik stosowanych w inżynierii genetycznej (hybrydyzacji DNA, analizy restrykcyjnej, elektroforezy DNA, metody PCR, sekwencjonowania DNA, klonowania DNA)  uzasadnia potrzebę tworzenia map restrykcyjnych  klasyfikuje metody transformacji genetycznej  wskazuje zalety i wady reakcji łańcuchowej polimerazy (PCR)  omawia techniki hybrydyzacji DNA z użyciem sondy molekularnej w celu badania, wyszukania i izolowania genów  omawia poszczególne etapy analizy restrykcyjnej DNA, przebiegu PCR, elektroforezy, sekwencjonowania DNA  określa cel i przebieg tworzenia bibliotek genomowych i bibliotek cDNA  omawia rolę startera w reakcji PCR DNA przez enzymy restrykcyjne  określa zalety i wady reakcji łańcuchowej polimerazy  wyjaśnia proces transformacji genetycznej  charakteryzuje metody przeprowadzania transformacji genetycznej (bezpośrednie i pośrednie)  oblicza, ile cykli PCR należy przeprowadzić, aby z jednej cząsteczki DNA uzyskać milion kopii wybranego fragmentu genu sztucznego chromosomu, kosmidów, plazmidów  na podstawie dostępnych źródeł wyjaśnia wybrane warianty metody PCR oraz technikę FISH  porównuje bibliotekę genomową z biblioteką cDNA i określa, która z nich będzie bardziej przydatna jako źródło informacji genetycznej do syntezy ludzkiego interferonu w komórkach bakterii  proponuje sposoby zidentyfikowania wybranego genu w mieszaninie wielu fragmentów powstałych po cięciu DNA przez wybrane enzymy restrykcyjne 30. Organizmy zmodyfikowane genetycznie Uczeń:  definiuje pojęcia: organizm zmodyfikowany genetycznie, organizm transgeniczny  wskazuje podobieństwa i różnice między organizmami zmodyfikowanymi genetycznie i transgenicznymi Uczeń:  podaje przykłady zmodyfikowanych genetycznie roślin i zwierząt  przedstawia metody otrzymywania transgenicznych bakterii  omawia perspektywy praktycznego wykorzystania GMO w rolnictwie, nauce przemyśle i medycynie Uczeń:  omawia wybrane modyfikacje genetyczne mikroorganizmów z uwzględnieniem uzyskanych efektów  charakteryzuje sposoby otrzymywania roślin i zwierząt transgenicznych  omawia etapy modyfikacji komórek zarodkowych zwierząt Uczeń:  wyjaśnia, dlaczego do wytwarzania białek człowieka nie zawsze można użyć bakterii transgenicznych  wyjaśnia, w jaki sposób można wykorzystać mikroorganizmy zmodyfikowane genetycznie w ochronie środowiska Uczeń:  proponuje metodę otrzymywania transgenicznego organizmu, który wytwarzałby erytropoetynę człowieka, i uzasadnia swój wybór  na podstawie dostępnych źródeł wskazuje, jakie normy 12  podaje sposoby otrzymywania organizmów zmodyfikowanych genetycznie  podaje produkty GMO i wskazuje efekty uzyskane dzięki ich genetycznym modyfikacjom  wymienia przykłady praktycznego wykorzystania mikroorganizmów, roślin i zwierząt zmodyfikowanych genetycznie  przedstawia korzyści wynikające ze stosowania GMO  podaje zagrożenia dla środowiska i zdrowia wynikające z wykorzystywania GMO  przedstawia sposoby zapobiegania zagrożeniom wynikającym z wykorzystywania GMO  charakteryzuje wybrane produkty GMO  przedstawia badania przeprowadzane przed dopuszczeniem GMO do uprawy lub hodowli  wyjaśnia potrzebę prowadzenia kontroli genetycznie zmodyfikowanych mikroorganizmów wykorzystywanych przez człowieka w środowisku  charakteryzuje sposoby zapobiegania zagrożeniom wynikającym z wykorzystywania GMO  analizuje argumenty przemawiające za genetycznymi modyfikacjami organizmów i przeciw nim dotyczące upraw i hodowli GMO obowiązują w krajach UE oraz w dwóch państwach poza UE 31. Klonowanie organizmów i komórek Uczeń:  definiuje pojęcia: klon, klonowanie, metoda transferu jąder komórkowych, metoda rozdziału komórek zarodka  wymienia przykłady klonów organizmów występujących naturalnie w przyrodzie  wymienia sposoby otrzymywania i wykorzystywania klonów mikroorganizmów, komórek, roślin i zwierząt  określa cele klonowania organizmów  wskazuje obawy etyczne dotyczące klonowania zwierząt i ludzi Uczeń:  wyjaśnia, w jaki sposób otrzymuje się klony mikroorganizmów, komórek, roślin i zwierząt  wymienia sposoby wykorzystania klonów mikroorganizmów, komórek, roślin i zwierząt w różnych dziedzinach życia człowieka  wskazuje na obawy etyczne dotyczące klonowania zwierząt i ludzi  opisuje klonowanie organizmów otrzymywanych metodą transferu jąder komórkowych i metodą rozdziału komórek zarodka na wczesnych etapach rozwoju Uczeń:  omawia rodzaje rozmnażania bezpłciowego jako przykłady naturalnego klonowania  wyjaśnia sposoby klonowania mikroorganizmów, roślin i zwierząt  formułuje argumenty przemawiające za klonowaniem zwierząt oraz przeciw niemu  porównuje klonowanie terapeutyczne z klonowaniem reprodukcyjnym Uczeń:  analizuje kolejne etapy klonowania zwierząt metodą transplantacji jąder i rozdzielania komórek zarodka  wymienia przykłady osiągnięć naukowych w klonowaniu zwierząt  wyjaśnia różnice między klonowaniem komórek a klonowaniem organizmów  wykazuje różnice między rozmnażaniem płciowym a klonowaniem Uczeń:  planuje doświadczenie, którego celem będzie udowodnienie, że jądro zróżnicowanej komórki zawiera informację genetyczną odpowiedzialną za rozwój organizmu  wyjaśnia, dlaczego klonowanie człowieka budzi duży sprzeciw etyczny  wymienia argumenty przemawiające za klonowaniem wymarłych gatunków zwierząt i przeciw niemu 15 podczas podróży Darwina dookoła świata 37. Dowody ewolucji Uczeń:  definiuje pojęcia: skamieniałości, formy przejściowe, relikty filogenetyczne  klasyfikuje dowody ewolucji  wymienia bezpośrednie i pośrednie dowody ewolucji oraz podaje ich przykłady  podaje metody datowania  wymienia cechy anatomiczne organizmów potwierdzające jedność ich planu budowy  podaje przykłady atawizmów i narządów szczątkowych  określa, czym zajmuje się paleontologia  opisuje metodę pozwalającą ustalić wiek bezwzględny skał Uczeń:  definiuje pojęcia: dywergencja, konwergencja  wyjaśnia, jakie warunki środowiska sprzyjały przetrwaniu skamieniałości do czasów współczesnych  wyjaśnia przyczyny podobieństw i różnic w budowie narządów homologicznych i analogicznych  wymienia przykłady dowodów ewolucji z zakresu embriologii, biogeografii oraz biochemii  charakteryzuje metody pozwalającej na ocenę względnego wieku skał osadowych  wyjaśnia różnice między atawizmem a narządem szczątkowym  charakteryzuje formy przejściowe zwierząt Uczeń:  podaje przykład metody pozwalającej na ocenę bezwzględnego wieku skał osadowych  wymienia techniki badawcze z zakresu biochemii i biologii molekularnej, umożliwiające skonstruowanie drzewa filogenetycznego organizmów  wyjaśnia powody, dla których pewne grupy organizmów nazywa się żywymi skamieniałościami  rozpoznaje na podstawie schematu konwergencję i dywergencję  analizuje podobieństwo biochemiczne organizmów Uczeń:  wyjaśnia zasady radioizotopowych i biostratygraficznych metod datowania  analizuje budowę przednich kończyn przedstawicieli gatunków ssaków i wskazuje cechy świadczące o ich wspólnym pochodzeniu mimo różnych środowisk życia  wyjaśnia znaczenie budowy cytochromu c w ustalaniu stopnia pokrewieństwa między gatunkami  przedstawia pokrewieństwo ewolucyjne organizmów Uczeń:  wyjaśnia zasady tworzenia systematyki filogenetycznej organizmów  na podstawie przedstawionych sekwencji aminokwasów w białkach różnych gatunków ocenia i uzasadnia, które gatunki są najbliżej spokrewnione 38. Dobór naturalny – główny mechanizm ewolucji Uczeń:  definiuje pojęcia: dymorfizm płciowy, konkurencja, polimorfizm genetyczny, dobór płciowy, dobór krewniaczy, dobór stabilizujący, dobór kierunkowy, dobór rozrywający  wymienia rodzaje doboru naturalnego ze względu na Uczeń:  przedstawia, na czym polega zmienność genetyczna organizmów, oraz wskazuje jej znaczenie dla ewolucji gatunków  opisuje działania doboru stabilizującego, kierunkowego oraz rozrywającego Uczeń:  wskazuje różnice między przystosowaniem a dostosowaniem organizmu  wyjaśnia znaczenie zachowań altruistycznych w przyrodzie Uczeń:  omawia dymorfizm płciowy jako wynik istnienia preferencji w krzyżowaniu osobników danego gatunku  wykazuje związek między działaniem doboru naturalnego Uczeń:  dowodzi, że dzięki doborowi naturalnemu organizmy zyskują nowe cechy adaptacyjne 16 stabilność warunków środowiska  podaje przykłady dymorfizmu płciowego  podaje przykłady chorób genetycznych warunkowanych allelami, które utrzymują się w populacji człowieka  podaje, na czym polega przewaga heterozygot w przypadku anemii sierpowatej  wymienia przykłady działania różnych form doboru naturalnego w przyrodzie  omawia rolę mutacji w kształtowaniu zmienności genetycznej populacji  podaje przykłady cech dymorficznych wpływających na wybór partnera do rozrodu  wskazuje związek między genem anemii sierpowatej w populacji ludzkiej a występowaniem malarii  charakteryzuje i porównuje dobór płciowy z doborem krewniaczym  argumentuje, dlaczego mimo działania doboru naturalnego w populacji człowieka utrzymują się allele warunkujące choroby genetyczne a występowaniem chorób genetycznych 39–40. Ewolucja na poziomie gatunku i populacji Uczeń:  definiuje pojęcia: genetyka populacyjna, pula genowa populacji  podaje założenia prawa Hardy’ego–Weinberga  podaje warunki istnienia populacji w stanie równowagi  wymienia efekty zmian częstości występowania alleli  wymienia przyczyny zmian częstości występowania alleli w populacji Uczeń:  przedstawia gatunek jako izolowaną pulę genową  stosuje równanie Hardy’ego– Weinberga do obliczeń częstości alleli, genotypów i fenotypów w populacji  charakteryzuje dryf genetyczny i efekt wąskiego gardła  podaje przykłady działania dryfu genetycznego i efektu wąskiego gardła Uczeń:  określa czynniki, które mogą doprowadzić w danej populacji do wystąpienia efektu założyciela i efektu wąskiego gardła  wyjaśnia regułę Hardy’ego–Weinberga  oblicza częstość występowania alleli, a także genotypów i fenotypów w populacji na podstawie zadań tekstowych  wyjaśnia, dlaczego populacja jest podstawową jednostką w ewolucji Uczeń:  sprawdza, czy populacja znajduje się w stanie równowagi genetycznej  uzasadnia przyczyny zmian częstości alleli w populacji Uczeń:  przewiduje skutki wąskiego gardła i efektu założyciela dla puli genowej danej populacji  na podstawie dostępnych źródeł wykazuje zachodzenie zmian ewolucyjnych na poziomie gatunku i populacji 41. Powstawanie gatunków – specjacja Uczeń:  definiuje pojęcia: specjacja, radiacja adaptacyjna  przedstawia biologiczną koncepcję gatunku Uczeń:  przedstawia mechanizmy izolacji rozrodczej w przyrodzie i podaje jej znaczenie Uczeń:  charakteryzuje mechanizmy izolacji rozrodczej: prezygotyczne i postzygotyczne Uczeń:  wyjaśnia, dlaczego biologicznej koncepcji gatunku nie można stosować wobec Uczeń:  wyjaśnia powstawanie gatunków na drodze poliploidyzacji 17  klasyfikuje podane mechanizmy do grupy izolacji prezygotycznej oraz do grupy izolacji postzygotycznej  wymienia rodzaje specjacji  charakteryzuje rodzaje specjacji ze względu na obecność bariery geograficznej  charakteryzuje rodzaje specjacji ze względu na szybkość jej zachodzenia (skokowa, ciągła)  podaje przykłady mechanizmów izolacji rozrodczej  wyjaśnia proces radiacji adaptacyjnej i podaje jego przykłady organizmów rozmnażających się bezpłciowo  wyjaśnia na przykładzie kiełży żyjących w jednym zbiorniku wodnym, w jaki sposób mogło dojść do powstania kilku blisko spokrewnionych ze sobą gatunków  określa rolę doboru płciowego w powstawaniu gatunków 42. Prawidłowości ewolucji. Koewolucja Uczeń:  definiuje pojęcia: mikroewolucja, makroewolucja, koewolucja, mimetyzm, mimikra  wymienia czynniki wpływające na tempo ewolucji  podaje przykład kierunkowości ewolucji  podaje przykłady mimikry i mimetyzmu u organizmów Uczeń:  wymienia prawdopodobne przyczyny nieodwracalności ewolucji  określa sposób działania czynników: struktury genetycznej populacji, warunków środowiska, wielkości populacji na tempo ewolucji Uczeń:  charakteryzuje sposoby określania tempa ewolucji  wyjaśnia znaczenie terminu koewolucja na podstawie przykładów  omawia skutki działania doboru naturalnego, prowadzącego do powstania różnych strategii życiowych organizmów Uczeń:  wykazuje wpływ doboru naturalnego na kierunek ewolucji Uczeń:  charakteryzuje prawidłowości ewolucji na poziomie mikroewolucji i makroewolucji na podstawie przykładów 43. Historia życia na Ziemi Uczeń:  definiuje pojęcia: makrocząsteczka, prakomórka, koacerwat, bulion pierwotny  wymienia warunki środowiska, które umożliwiły samorzutną syntezę pierwszych związków organicznych  podaje sens hipotezy dotyczącej samorzutnej Uczeń:  charakteryzuje warunki sprzyjające powstawaniu pierwszych makrocząsteczek na Ziemi  wyjaśnia, jak się zmieniał sposób odżywiania pierwszych organizmów jednokomórkowych  omawia skutki pojawienia się organizmów fotosyntetyzujących Uczeń:  wyjaśnia, na czym polega teoria samorzutnej syntezy związków organicznych  przedstawia przebieg oraz wyniki doświadczenia S. Millera i H. Ureya dotyczącego samorzutnej syntezy związków organicznych  wyjaśnia rolę kwasów nukleinowych w powstaniu życia na Ziemi Uczeń:  ocenia znaczenie doświadczenia S. Millera i H. Ureya w postępie badań nad powstaniem życia na Ziemi  wyjaśnia, dlaczego odkrycie rybozymów miało duże znaczenie w wyjaśnieniu powstania oraz rozwoju życia na Ziemi Uczeń:  wykazuje, że zmiany warunków w środowisku miały wpływ na przebieg ewolucji  przedstawia prawdopodobne przyczyny wielkich wymierań organizmów w historii Ziemi  na podstawie dostępnych źródeł 20  podaje parametry populacji wpływające na jej liczebność  przedstawia typy rozmieszczenia osobników w populacji  przedstawia trzy podstawowe typy krzywych przeżywania wraz z przykładami gatunków, dla których są one charakterystyczne  podaje modele wzrostu liczebności populacji  wymienia rodzaje migracji (emigracja, imigracja)  przedstawia zalety i wady życia w grupie  omawia wybrane cechy populacji  podaje efekt Alleego  przedstawia strukturę wiekową populacji w formie piramid strukturę przestrzenną, strukturę wiekową, strukturę płciową  podaje przyczyny śmiertelności  charakteryzuje podstawowe typy rozmieszczenia organizmów  omawia strategie rozrodu  porównuje rozrodczość ze śmiertelnością w populacji  charakteryzuje krzywe przeżywania  charakteryzuje niezależne od zagęszczenia czynniki ograniczające liczebność populacji  przedstawia znaczenie migracji osobników w przepływie genów dla przetrwania gatunku w środowisku  omawia zagęszczenie populacji oraz znaczenie dla niej efektu Alleego  dokonuje obserwacji cech populacji wybranego gatunku  wymienia czynniki wpływające na przebieg krzywej przeżywania organizmów  analizuje piramidy wieku populacji  określa możliwości rozwoju danej populacji  opisuje modele wzrostu liczebności populacji  podaje przykłady gatunków, które reprezentują każdy z modeli wzrostu  charakteryzuje czynniki wpływające na liczebność populacji  podaje główne założenia teorii metapopulacji rozrodczości realizowanej (ekologiczna)  przewiduje zmiany liczebności populacji na podstawie danych o jej liczebności, rozrodczości, śmiertelności i migracjach osobników  porównuje modele wzrostu populacji i określa, który z nich najczęściej występuje w środowisku naturalnym przetrwanie gatunku w środowisku 50. Zależności nieantagonistyczne Uczeń:  definiuje pojęcia: komensalizm, mutualizm  klasyfikuje oddziaływania międzygatunkowe na antagonistyczne i nieantagonistyczne  wymienia nieantagonistyczne zależności Uczeń:  charakteryzuje nieantagonistyczne zależności międzygatunkowe  wymienia przykłady zachowań mutualistycznych i komensalistycznych Uczeń:  charakteryzuje mechanizmy adaptacyjne organizmów pozostających w związkach mutualistycznych i komensalistycznych  charakteryzuje na wybranych przykładach rodzaje oddziaływań nieantagonistycznych Uczeń:  wyjaśnia, dlaczego komensalizm zalicza się do związków jednostronnie korzystnych  wyjaśnia znaczenie zależności nieantagonistycznych w ekosystemie Uczeń:  wykazuje na przykładach różnice między mutualizmem obligatoryjnym a mutualizmem fakultatywnym 21 międzygatunkowe (mutualizm, komensalizm)  podaje rodzaje mutualizmu  podaje przykłady organizmów wykazujących nieantagonistyczne zależności  wymienia przystosowania organizmów wchodzących w związki mutualistyczne 51. Zależności antagonistyczne Uczeń:  wymienia antagonistyczne zależności międzygatunkowe: drapieżnictwo, pasożytnictwo, roślinożerność, konkurencję  podaje przykłady oddziaływań antagonistycznych  podaje znaczenie terminów: hierarchia społeczna, samoprzerzedzenie, wyparcie konkurenta  charakteryzuje roślinożerność  wymienia skutki konkurencji wewnątrzgatunkowej  podaje główne przyczyny i skutki konkurencji międzygatunkowej Uczeń:  charakteryzuje mechanizmy obronne u roślin  opisuje, na czym polega drapieżnictwo w relacjach ofiara–drapieżnik  charakteryzuje pasożytnictwo w relacjach żywiciel–pasożyt  omawia przystosowania anatomiczne i behawioralne roślinożerców do pozyskiwania pokarmu  przedstawia przystosowania pasożytów oraz mechanizmy obronne żywicieli  klasyfikuje pasożyty według wskazanych kryteriów  przedstawia znaczenie wektorów w rozprzestrzenianiu się pasożytów  omawia na podstawie wykresu cykliczne zmiany liczebności w układzie roślinożerca–roślina Uczeń:  wyjaśnia, na czym polega zasada konkurencyjnego wypierania  charakteryzuje skutki konkurencji wewnątrzgatunkowej i międzygatunkowej  podaje konsekwencje w ograniczaniu niszy ekologicznej jednego z konkurentów  porównuje drapieżnictwo, roślinożerność i pasożytnictwo  przedstawia adaptacje drapieżników, pasożytów i roślinożerców do zdobywania pokarmu Uczeń:  wyjaśnia zmiany liczebności populacji w układzie zjadający– zjadany  wyjaśnia zasadę ujemnego sprzężenia zwrotnego, analizując cykliczne zmiany w liczebności populacji zjadającego i zjadanego na przykładzie roślinożerności i drapieżnictwa  wyjaśnia, jakie znaczenie dla funkcjonowania biocenozy mają pasożyty, drapieżniki i roślinożercy Uczeń:  planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące oddziaływania antagonistyczne między osobnikami wybranych gatunków  określa skutki działania substancji allelopatycznych 22 52. Struktura ekosystemu. Sukcesja ekologiczna Uczeń:  definiuje pojęcia: ekosystem, biocenoza, biotop, reducenci, sukcesja ekologiczna  wyróżnia poziomy troficzne  podaje rolę producentów, konsumentów i reducentów w ekosystemie  klasyfikuje ekosystemy na autotroficzne i heterotroficzne  klasyfikuje ekosystemy na naturalne, półnaturalne i sztuczne  wyróżnia sukcesję pierwotną i sukcesję wtórną Uczeń:  charakteryzuje strukturę przestrzenną ekosystemu  omawia wpływ czynników na przebieg sukcesji ekologicznej  charakteryzuje znaczenie biocenozy i biotopu w sukcesji ekologicznej  wyjaśnia, na czym polega sukcesja ekologiczna  odróżnia sukcesję pierwotną od sukcesji wtórnej  podaje kryteria podziału sukcesji na sukcesję pierwotną i sukcesję wtórną Uczeń:  określa kryteria podziału ekosystemów  charakteryzuje rodzaje ekosystemów  charakteryzuje gatunki pionierskie  wyjaśnia oddziaływania między biotopem a biocenozą  przedstawia etapy eutrofizacji jezior  wyjaśnia, od czego zależy struktura przestrzenna ekosystemu  charakteryzuje przebieg sukcesji pierwotnej i wtórnej Uczeń:  omawia rolę organizmów w procesach glebotwórczych  omawia wpływ biocenozy na mikroklimat  przedstawia sukcesję jako proces przemiany ekosystemu w czasie (wzbogacenie układu w węgiel i azot, zmiany w składzie gatunkowym) Uczeń:  wyjaśnia przyczyny i skutki antropogenicznej eutrofizacji jezior  wykazuje, dlaczego ekosystem autotroficzny jest samowystarczalny 53. Krążenie materii i przepływ energii w ekosystemie Uczeń:  definiuje pojęcia: łańcuch troficzny, poziom troficzny, sieć pokarmowa (troficzna), produktywność ekosystemu  przedstawia zależności pokarmowe w biocenozie w postaci łańcuchów pokarmowych  podaje przykłady łańcucha spasania i łańcucha detrytusowego  nazywa poziomy troficzne w łańcuchu troficznym i w sieci troficznej  wyszukuje łańcuchy pokarmowe w przedstawionej sieci Uczeń:  przedstawia znaczenie terminów: produkcja pierwotna (brutto, netto), produkcja wtórna (brutto, netto)  konstruuje łańcuchy troficzne i sieci troficzne  porównuje produkcję pierwotną różnych ekosystemów  wyjaśnia, czym jest równowaga w ekosystemie  podaje rolę gatunków kluczowych (zwornikowych) w ekosystemie Uczeń:  wyróżnia i porównuje typy łańcuchów troficznych  omawia przyczyny zaburzenia równowagi w ekosystemach  rysuje i porównuje trzy typy piramid troficznych: piramidę energii, piramidę liczebności, piramidę biomasy  wymienia czynniki, które mogą ograniczać produktywność ekosystemów Uczeń:  charakteryzuje produkcję pierwotną i wtórną wybranego ekosystemu  wyjaśnia, dlaczego w celach konsumpcyjnych człowiek hoduje zwierzęta roślinożerne, a nie drapieżne  omawia piramidy ekologiczne wybranych ekosystemów Uczeń:  wyjaśnia, dlaczego graficzna ilustracja ilości energii akumulowanej na kolejnych poziomach łańcucha troficznego ma postać piramidy  wyjaśnia, dlaczego lasy równikowe i rafy koralowe są ekosystemami o najwyższej produktywności  uzasadnia, że w niektórych ekosystemach morskich