Ewolucja kategorii systemu międzynarodowego w nauce o ..., Prezentacje z Historia

Pobierz Ewolucja kategorii systemu międzynarodowego w nauce o ... i więcej Prezentacje w PDF z Historia tylko na Docsity! UNIWERSYTET WARSZAWSKI WYDZIAŁ DZIENNIKARSTWA I NAUK POLITYCZNYCH Tomasz Pawłuszko Ewolucja kategorii systemu międzynarodowego w nauce o stosunkach międzynarodowych Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem naukowym prof. dr. hab. Ryszarda Zięby Warszawa 2014 2 Spis treści Wstęp ............................................................................................................................................ 4 Rozdział I Kategoria systemu międzynarodowego a specyfika nauki o stosunkach międzynarodowych .................................................................................................................. 15 1. Wprowadzenie ............................................................................................................... 15 2. Charakterystyka nauki o stosunkach międzynarodowych ..................................... 20 3. Problemy metodologii stosunków międzynarodowych ......................................... 42 4. Analizowanie kategorii systemu w nauce o stosunkach międzynarodowych .... 51 Rozdział II. Konceptualizacja kategorii systemu międzynarodowego ........................... 57 1. Uwarunkowania pierwszych koncepcji systemowych ............................................ 57 2. Pierwsze teorie systemowe stosunków międzynarodowych ................................. 73 3. Popularyzacja kategorii systemu międzynarodowego ............................................ 85 Podsumowanie ...................................................................................................................... 92 Rozdział III Neorealizm: system międzynarodowy w ujęciu metodologicznym ........... 95 1. Wprowadzenie ............................................................................................................... 95 2. System międzynarodowy w ujęciu neorealizmu ...................................................... 95 3. Debata wokół neorealistycznej koncepcji systemu międzynarodowego ............ 111 4. Podsumowanie ............................................................................................................ 129 Rozdział IV. System międzynarodowy w ujęciu ontologicznym ................................... 131 1. Wprowadzenie ............................................................................................................. 131 2. Systemy historyczne George’a Modelskiego ........................................................... 134 3. Systemy światowe i systemy-światy ........................................................................ 140 4. Teoria systemu-świata Immanuela Wallersteina .................................................... 146 5. Systemy międzynarodowe historii powszechnej B. Buzana i R. Little’a ............. 152 6. Podsumowanie ............................................................................................................ 157 Rozdział V Współczesne wyzwania teorii systemowej .................................................... 159 1. Wprowadzenie ............................................................................................................. 159 2. Anarchia i stratyfikacja w systemie międzynarodowym ...................................... 165 3. Spór agencje-struktury w stosunkach międzynarodowych .................................. 176 4. Alternatywa pragmatyzmu w badaniach stosunków międzynarodowych ....... 183 5. Podsumowanie ............................................................................................................ 191 Rozdział VI. Nowe zastosowania kategorii systemu międzynarodowego ................... 192 1. Wprowadzenie ............................................................................................................. 192 2. Teoria społeczności międzynarodowej .................................................................... 193 5 centralnej kategorii NSM, jak też i definiowanie przedmiotu tej nauki poprzez odniesienie do niej wymaga specjalnej uwagi. Od kilku dekad kategoria systemu międzynarodowego nosi więc miano jednego z najważniejszych narzędzi teoretycznych w NSM. Niemniej, zasadniczym problemem w stosowaniu kategorii systemu pozostaje fakt rozbieżnych interpretacji jej znaczenia, na co uwagę zwrócił już w latach sześćdziesiątych XX wieku Jay S. Goodman, autor prawdopodobnie pierwszego w literaturze przedmiotu opracowania na temat „konceptu systemu międzynarodowego”. Wyróżnił on kilka wiodących sposobów konceptualizacji tego pojęcia na gruncie wczesnej nauki o stosunkach międzynarodowych:  system jako pojęcie opisowe (system-as-description) – system jako uporządkowanie wzorców interakcji między podmiotami  system jako pojęcie wyjaśniające (system-as-explanation) – system jest zmienną wpływającą na kluczowe parametry zjawisk politycznych  system jako oznaczenie metody (system-as-method) – zastosowanie ujęcia systemowego do przetwarzania danych politycznych5. Problemem badawczym niniejszej rozprawy doktorskiej są sposoby konceptualizacji kategorii systemu międzynarodowego w nauce o stosunkach międzynarodowych (NSM). W tym celu autor zamierza podjąć się badań wybranych koncepcji teoretycznych powstałych na gruncie tej nauki w drugiej połowie XX wieku oraz w początku XXI wieku. Głównym założeniem oraz ogranicznikiem pracy jest odwołanie do literatury euro-amerykańskiej z zakresu szeroko pojętych stosunków międzynarodowych po roku 1950, powstałej głównie w języku angielskim. Praca ma charakter analizy politologicznej, toteż rozpatrywane będą w niej teorie stosunków międzynarodowych operując kategorią systemu, powstałe przede wszystkim na gruncie nauk o polityce6. Podstawową metodą badawczą uczyniono analizę projektów badawczych 5 Jay S. Goodman, “The Concept of „System” in International Relations Theory”, Background, Vol.. 8, No. 4 (1965). 6 Por. Jacek Czaputowicz, Teorie stosunków międzynarodowych. Krytyka i systematyzacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006. 6 (research design) formułowanych w nauce o stosunkach międzynarodowych oraz analizę treści (content analysis) tekstów oraz istniejącego na ich podstawie dyskursu naukowego. Celem pracy jest stworzenie studium, poświęconego teoretycznym znaczeniom oraz praktycznym zastosowaniom kategorii systemu międzynarodowego w nauce o stosunkach międzynarodowych. Bodźcem dla rozwoju badań w tym zakresie jest wieloznaczność terminu „systemu międzynarodowego” co wielokrotnie utrudniało podejmowanie złożonych problemów badawczych przez badaczy stosunków międzynarodowych7. Hipotezą niniejszej pracy jest sformułowanie, iż kategoria systemu międzynarodowego – pomimo rozwoju rozmaitych kategorii konkurencyjnych – pozostaje rdzeniem i najbardziej całościowym punktem oparcia dla nauki o stosunkach międzynarodowych, niezbędnym zarówno w wyjaśnianiu historycznych koncepcji rozumienia stosunków międzynarodowych (historia dyscypliny stosunków międzynarodowych), jak też w większości obszarów badań współczesnych (metodologia badań stosunków międzynarodowych). Hipotezę tę autor postara się uzasadnić poprzez interpretację kategorii systemu jako podstawowego narzędzia metodologicznego, swoistej mapy odniesień pojęciowych nauki o stosunkach międzynarodowych oraz kategorii obecnej w wielu szkołach badawczych, odwołujących się do rozmaitych wizji ontologii i epistemologii nauk społecznych. We współczesnej polskiej nauce o stosunkach międzynarodowych powstało w ostatnich latach wiele interesujących prac empirycznych i teoretycznych, odwołujących się do kategorii systemu międzynarodowego8. Wiele z nich nosi charakter studiów przypadku, rozpatruje też złożone problemy międzynarodowe. 7 Por. Edward M. Haliżak, Ujęcie roli państwa w ekonomii politycznej stosunków międzynarodowych, w: Mirosław Sułek, Janusz Symonides (red.) Państwo w teorii i praktyce stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 27-28. 8 Zob. m. in. Józef Kukułka, Teoria stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2000;DariuszKondrakiewicz, Systemy równowagi sił w stosunkach międzynarodowych, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1999; Teresa Łoś-Nowak, Stosunki międzynarodowe: teorie-systemy-uczestnicy, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2000 i 2006;Ryszard Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego. Koncepcje, struktury, funkcjonowanie, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004; Roman Kuźniar (red.), Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005;Ryszard 7 Pierwszymi próbami konceptualizacji kategorii systemu na polskim gruncie były prace Józefa Kukułki, Ziemowita Jacka Pietrasia i Janusza Stefanowicza. Stanowią one nadal zasadny punkt wyjścia do współczesnej refleksji teoretycznej w Polsce. Zostaną one omówione w rozdziale pierwszym. W latach 90. XX wieku powstały ciekawe prace Andrzeja Gałganka i Dariusza Kondrakiewicza, które stanowiły próbę zastosowania kategorii systemu międzynarodowego do oceny czynników zmian stosunkach międzynarodowych (Gałganek) oraz czynników ich stabilności (Kondrakiewicz). Autorzy wykorzystali koncepcje systemowe opracowane w czasach zimnej wojny. W roku 2000 ukazał się na polskim rynku podręcznik Teresy Łoś-Nowak, w którym autorka przedstawia kategorię systemu międzynarodowego jako podstawę języka pojęciowego dyscypliny. W późniejszych latach recepcja kategorii systemu staje się mniej wyraźna, pojawiły się bowiem konkurencyjne sformułowania, takie jak „porządek międzynarodowy” i „ład międzynarodowy”. Do kategorii porządku międzynarodowego nawiązuje między innymi praca zbiorowa pod redakcją Romana Kuźniara Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku, natomiast do kategorii ładu międzynarodowego odnosi się praca Późnowestfalski ład międzynarodowy, pod redakcją Marka Pietrasia9. Popularnym określeniem w badaniach nad potencjałem państw jest również „międzynarodowy układ sił”, którą to kategorię często stosuje m. in. Mirosław Sułek10. Skarzyński, Anarchia i policentryzm. Elementy teorii stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Handlowej, Białystok 2006; Mirosław Sułek, Janusz Symonides (red.), Państwo w teorii i praktyce stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009; Stanisław Bieleń, Polityka w stosunkach międzynarodowych, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2010; Anna Wojciuk, Dylemat potęgi. Praktyczna teoria stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010; Edward M. Haliżak (red.) Geoekonomia, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2012, Wojciech Kostecki, Strach i potęga. Bezpieczeństwo międzynarodowe w XXI wieku, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2012; W. Mich, J. Nowak (red.), Wokół teorii stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2012, Czesław Maj, Socjologia stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2013; Andrzej Gałganek, Historia stosunków międzynarodowych. Nierówny i połączony rozwój, Dom Wyd. Elipsa, Warszawa 2013. 9 Por. publikacje z przypisu nr 8. 10 Mirosław Sułek, „Międzynarodowy układ sił w procesie zmiany. Podejście ilościowe”, Stosunki Międzynarodowe – International Relations, nr 3-4, t. 32, 2005, s. 119-133; P. Mikulski, idem., „Międzynarodowy układ sił w perspektywie 2050 roku”, Stosunki Międzynarodowe – International Relations, nr 1-2, t. 39, 2009, s. 73-94; idem., Potęga państw. Modele i zastosowania, Wydawnictwo Rambler, Warszawa 2013. 10 W niniejszej rozprawie postawiono kilka pytań badawczych. Równolegle przedstawiono propozycje szczegółowych hipotez, stanowiących wstępną próbę odpowiedzi na te pytania. Zestawienie pytań i hipotez umieszczono w tabeli nr 2. Tabela 2. Zestawienie pytań i hipotez badawczych rozprawy doktorskiej Pytania badawcze Szczegółowe hipotezy badawcze Jakie były uwarunkowania rozwoju stosunków międzynarodowych jako dyscypliny badawczej w połowie XX wieku? Kluczowymi uwarunkowaniami rozwoju SM był wzrost potęgi polityczno-gospodarczej USA oraz pojawienie się pozytywizmu naukowego na gruncie zachodnich nauk społecznych. Jakie jest znaczenie kategorii systemu międzynarodowego w NSM? Kategoria systemu międzynarodowego była i jest kluczowa dla rozumienia specyfiki NSM. Zastosowanie analizy systemowej na gruncie stosunków międzynarodowych wpłynęło stymulująco na uporządkowanie, rozwój i rozbudowę programu badawczego tej dyscypliny. W jaki sposób sformułowano teorie systemowe w dyscyplinie stosunki międzynarodowe? Teorie systemowe w SM oparto początkowo o modele cybernetyczne GST (Grand System Theories) oraz koncepcje systemu politycznego, opracowane na gruncie politologii anglosaskiej. Kategoria systemu międzynarodowego miała korespondować z założeniami pozytywizmu - modernizmu. Późniejszy rozwój teorii SM zdywersyfikował inspiracje. Jaka jest charakterystyka metod systemowych stosowanych w nauce o stosunkach międzynarodowych? Poza założeniami o hierarchizacji i kompleksowości elementów systemu nie ma jednolitej charakterystyki metod systemowych, ponieważ kategoria systemu międzynarodowego występuje w SM w różnych rolach. Jakie cechy wspólne i jakie są różnice w głównych teoriach stosunków międzynarodowych, zbudowanych na gruncie analizy systemowej? Cechy i różnice zależą przede wszystkim od przyjętej ontologii i epistemologii badań oraz koncepcji systemu. Podstawowymi cechami wspólnymi są złożoność, uwarunkowanie działań społecznych oraz bezpośrednia niesprowadzalność systemu do podstawowych elementów jego struktur Jakie są główne kierunki zastosowania i rozwoju współczesnych teorii stosunków międzynarodowych opartych o analizę systemową? Rozwój współczesnych teorii SM opiera się na twórczym łączeniu pojęć i koncepcji kilku dyscyplin (interdyscyplinarność). Obecna debata teoretyczna (nazywana „piątą debatą”) dotyczy tożsamości SM i praktycznego zastosowania ustaleń tej nauki, co w debacie naukowej premiuje:  koncepcje eklektyczne i post-pozytywistyczne (np. pragmatyczne i konstruktywistyczne)  badania ukierunkowane na: doradztwo, poznawanie tożsamości podmiotów, bezpieczeństwo i rozwiązywanie problemów dialogu międzynarodowego (teorie integracji, teorie strategii, emocjonalizm, pragmatyzm, postkolonializm) 11 Czy kategoria systemu międzynarodowego może być przydatna dla analizy współczesnych problemów stosunków międzynarodowych? Teorie systemowe są nadal potrzebne ponieważ procesy globalizacji i rozwoju technologicznego umożliwiają pogłębioną analizę problemów i współzależności stosunków międzynarodowych. Kategoria systemu międzynarodowego w epoce globalizacji może być bardziej jednolita niż kiedykolwiek przedtem, a dynamika przemian świata możliwa jest do uchwycenia dzięki kompleksowemu podejściu systemowemu. Niniejsza rozprawa składa się z siedmiu rozdziałów, tworzących wywód poświęcony różnym zastosowaniom kategorii systemu międzynarodowego w nauce o stosunkach międzynarodowych, zwłaszcza w zakresie teorii stosunków międzynarodowych (TSM). Teoria stosunków międzynarodowych jest tu rozumiana jako subdyscyplina NSM, zajmująca się zarówno podstawami ontologicznymi i epistemologicznymi NSM, jak też relacjami tej dziedziny wiedzy z innymi dziedzinami nauki takimi, jak: filozofia, historia czy ekonomia. Rozdział pierwszy przedstawia wprowadzenie do NSM jako dyscypliny badawczej, stanowi też wprowadzenie do analizy różnych ujęć systemów międzynarodowych, których ewolucję przedstawiają rozdziały drugi i trzeci. Wskazuje ponadto, iż zastosowanie kategorii systemu międzynarodowego w badaniach nad stosunkami międzynarodowymi domaga się oddzielnej analizy teoretycznej. Rozdział drugi rekonstruuje korzenie „refleksji systemowej”, upatrując ich w pracach biologów i socjologów okresu międzywojennego. Zarysowuje również przegląd pierwszych koncepcji systemowych, powstałych na gruncie badania stosunków międzynarodowych (zwłaszcza traktowanych priorytetowo stosunków politycznych). Mowa tu o pierwszych pracach Mortona Kaplana (1957), Kennetha Waltza (1959), George Modelskiego (1961), Stanleya Hoffmana (kilka prac po 1959) i innych twórców teorii i metody systemowej na gruncie NSM. Monografie i artykuły tych autorów należą jednocześnie do kanonu prac postulujących tworzenie dyscypliny nauki o stosunkach międzynarodowych w ogóle. Rozdział wykaże, iż kategoria systemu międzynarodowego miała w myśli tych teoretyków grać pierwszoplanową rolę w wyznaczaniu obszaru badań nowej dyscypliny. 12 Rozdział trzeci odwołuje się do systemu międzynarodowego w ujęciu metodologicznym (by użyć rozróżnienia przedstawionego przez Ziemowita Jacka Pietrasia16), przedstawiając zarys kluczowych teorii systemu stosunków międzynarodowych, dojrzałych zespołów twierdzeń, powstałych w obszarze nauk politycznych. Na potrzeby analizy wybrano koncepcje najbardziej wpływowe i reprezentatywne dla lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku – a więc prace Kennetha N. Waltza, Barry’ego Buzana czyRicharda Little. Rozwój badań zapoczątkowany przez pracę Waltza stanowi w tej chwili jeden z rdzeni tradycji intelektualnej tej dyscypliny. Rozdział przedstawi zastosowanie „systemu międzynarodowego” jako poziomu analizy zjawisk, jak też i narzędzia analitycznego, stanowiącego tło (mapę) badań w stosunkach międzynarodowych. Debata nad tezami Waltza i jego teorią, zawężającą stosunki międzynarodowe do interakcji państw w systemie, toczy się do dzisiaj. Jej refleksem na polskim gruncie jest choćby dwutomowa praca zbiorowa Poziomy analizy stosunków międzynarodowych, wydana w Polsce pod koniec 2013 roku17. Rozdział czwarty ukazuje rozumienie systemu międzynarodowego w kategoriach ontologicznych, utożsamiających „system międzynarodowy” z realnymi konstrukcjami społecznymi, zdefiniowanymi na gruncie socjologii i historii. Przykładem tego typu są prace szkoły Immanuela Wallersteina oraz późniejsze konceptualizacje dokonane przez Barry’ego Buzana, Richarda Little oraz Francisa Fukuyamę. Pojęcie „systemu międzynarodowego” zyskuje w nich wymiar „materialny”, stanowiąc określenie konkretnych formacji kulturowych, tworzonych przez grupy ludzi, plemiona, narody i państwa w różnych okresach historii świata (osobliwie historii gospodarczej). Podejście to zyskało również zwolenników w Polsce, by przytoczyć niedawno opublikowane prace autorstwa m. in. Tadeusza Klementewicza czy Andrzeja Gałganka18. W przeciwieństwie do rozdziałów 1-4, zasadniczo porządkujących dorobek teoretyczny dyscypliny, zbudowany w pierwszych dekadach jej istnienia, 16 Zob. szerzej rozdział pierwszy niniejszej rozprawy. 17 Edward Haliżak, Marek Pietraś (red.), Poziomy analizy stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo Rambler, Warszawa 2013. 18 Por. Tadeusz Klementewicz, Geopolityka trwałego rozwoju, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2013, Andrzej Gałganek, Historia stosunków… op. cit., tomy 1 i 2. 15 Rozdział I Kategoria systemu międzynarodowego a specyfika nauki o stosunkach międzynarodowych 1. Wprowadzenie Rozdział podejmuje problematykę wprowadzającą dla badań nad ewolucją kategorii systemu międzynarodowego w nauce o stosunkach międzynarodowych (NSM). W związku z tym, przedmiotem badań w niniejszym rozdziale są przede wszystkim uwagi nad metodami analizy stosunków międzynarodowych, ze szczególnym uwzględnieniem kategorii systemu międzynarodowego i równie popularnej: analizy systemowej. Kluczowym zadaniem w tym kontekście pozostaje zdefiniowanie problematyki badań prowadzonych na gruncie NSM oraz identyfikowanie potencjalnego wpływu kategorii systemu na współczesne wzorce budowania teorii, przyjęte w procesie badawczym w NSM, w poszczególnych jej paradygmatach. Produktem niniejszego rozdziału będzie więc próba zbudowania modelu analizy pojęciowej, odpowiedniej do interpretacji różnych ujęć systemu międzynarodowego. System międzynarodowy jest pojęciem niejasnym, definiowanym na różne sposoby, występującym w rozmaitych schematach pojęciowych i rolach. Na brak precyzji w definiowaniu tego pojęcia zwracano uwagę już w latach 60. XX wieku19. Niejednoznaczność podstawowej kategorii pojęciowej stanowi nadal poważne wyzwanie dla tożsamości NSM, aspirującej do miana równoprawnego partnera w naukach społecznych20. Dla autora niniejszej rozprawy istotne jest w tym przedmiocie - odniesienie się z jednej strony do badań euro- amerykańskich, a z drugiej strony – odwołanie się i nawiązanie do polskiej tradycji badawczej w tym zakresie. W polskiej literaturze przedmiotu kategoria systemu międzynarodowego doczekała się konceptualizacji w pracach profesorów Józefa Kukułki, Ziemowita Jacka Pietrasia oraz Janusza Stefanowicza. 19 Jay S. Goodman, “The Concept of System in International Relations Theory”, Background, vol.8, no. 4 (1965), s. 257. 20 Uwagę na powyższą kwestię zwracają z pewnym ubolewaniem Barry Buzan i Richard Little, w:Systemy międzynarodowej w historii świata, tłum. E. Brzozowska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, s. 42-51. 16 Józef Kukułka, autor pierwszego polskiego podręcznika z zakresu stricte teorii stosunków międzynarodowych (TSM), analizując porównawczo rozmaite ujęcia systemowe wypracowane w nauce zachodniej oraz marksistowskiej przyznał, iż system to przede wszystkim metoda myślenia o złożonych całościach (przyrodniczych bądź społecznych), opierająca się na:  przedstawianiu obiektów badań jako struktur, posiadających wejścia, wyjścia i kanały komunikacji (strukturę zdefiniowano tu jako zespół sprzężeń między elementami);  odnoszeniu obserwowanych elementów: zjawisk i procesów do całości struktury;  konkretyzacji obrazów badanych obiektów jako całości zorganizowanych wewnętrznie21. Po dokonaniu powyższego rozróżnienia Kukułka stwierdził, że nie ma jednolitej definicji systemu, ponieważ kategoria ta nie dysponuje trwałą – a więc uznaną w środowisku badaczy treścią. Za konieczne uznawał więc zbadanie różnych konkretnych zespołów zjawisk opisywanych mianem systemów i ich porównanie. Nie dysponując wystarczającą ilością danych do skonstruowania ogólnej definicji, Kukułka podjął się jednak próby konceptualizacji cech zjawisk, określanych jako „systemowe”. Ujął te cechy w formie dwóch paradoksów. Paradoks całkowitości określa niemożliwość sprowadzenia cech całości do sumy cech elementów oraz niemożliwość wyprowadzenia cech całości z cech elementów. Paradoks hierarchiczności polega zaś na tym, iż obiekt analizowany w nauce jako system, jest całością złożoną z elementów, które są podsystemami22. Oba paradoksy, stanowiące wypadkową postulatów i rozmaitych definicji „systemów” – do dziś zachowują swą aktualność. Kukułka doceniał metodologiczne znaczenie kategorii systemu międzynarodowego jako narzędzia służącego uporządkowaniu (strukturyzacji) pola badawczego młodej nauki o stosunkach międzynarodowych. System w ujęciu Kukułki stanowił zatem instrument systematycznej analizy zjawisk, 21 Józef Kukułka, Problemy teorii…, s. 157-162. 22 Ibidem, s. 167-168. 17 organizującej proces poznawczy w NSM. Ponadto, analiza literatury przedmiotu pozwoliła mu również stwierdzić, iż kategoria ta szybko objęła subiektywną sferę postrzegania NSM przez badaczy – stała się słowem-wytrychem23. Prawdopodobnie ta druga specyfika przyczyniła się do chaosu terminologicznego, do którego doprowadzono przy próbach konceptualizacji systemu międzynarodowego. Pod koniec lat 70. XX wieku, gdy Kukułka pisał swoją książkę, rozmaite modele systemowe nie stanowiły jeszcze ugruntowanej teorii ani nie były wyróżnikiem dyscypliny stosunków międzynarodowych. Jakkolwiek systemy – rozumiane metodologicznie jako siatki zmiennych / pojęć tworzyły już pewne ramy odniesienia dla formułowania twierdzeń. Być może również dlatego Kukułka zaryzykował zdefiniowanie celu teorii stosunków międzynarodowych jako badania nad strukturami, rozwojem i funkcjami systemu międzynarodowego24. Ziemowit J. Pietraś, zaakceptował cel TSM, zdefiniowany przez Kukułkę, ale rozszerzył rozumienie kategorii systemu, którą definiował dwojako, w sensie ontologicznym oraz metodologicznym25. Ten podział analityczny jest bardzo przydatny dla badacza teorii stosunków międzynarodowych i znajdzie zastosowanie w niniejszej pracy. System w sensie ontologicznym to „system międzynarodowy istniejący obiektywnie w świecie”. System w drugim znaczeniu, w sensie metodologicznym – to narzędzie badawcze, model pojęciowy, umożliwiający analizę i wyjaśnianie zjawisk oraz procesów międzynarodowych. Tabela 3. Rodzaje definicji systemów w NSM według Ziemowita Jacka Pietrasia System w rozumieniu ontologicznym System w rozumieniu metodologicznym  zespół zintegrowanych elementów, między którymi występuje sprzężenie zwrotne  obiekt złożony z elementów powiązanych łańcuchem więzi przyczynowo-skutkowych  obiekt celowościowy  systemy uczestników stosunków międzynarodowych  systemy stosunków międzynarodowych  systemy ról międzynarodowych  systemy wyznaczników zachowań międzynarodowych 23 Ibid. s. 203-204. 24 Ibidem, s. 27. 25 Ziemowit J. Pietraś, Podstawy teorii…, s. 115. 20 społecznych na gruncie socjologii, czy badaniu wewnątrzpaństwowych systemów politycznych na gruncie politologii30. Nie uniemożliwia to jednak wykorzystania pojęć wspólnych naukom politycznym w zakresie podstaw metodologii ogólnej, rozumianej funkcjonalnie, zarówno jako warunek naukowości, jak też płaszczyzna porozumienia badaczy poszczególnych dyscyplin. Powyższa uwaga wynika z zauważalnej ewolucji przedmiotu badania teorii stosowanych w nauce o stosunkach międzynarodowych oraz ich interakcji z podejściami innych dyscyplin nauk społecznych (np. socjologia, ekonomia). Ujęcie to pozostaje też zgodne z dwoma podstawowymi czynnikami generującymi zmiany w naukach społecznych w ogóle: wydarzeniami historycznymi oraz odkryciami teoretycznymi. 2. Charakterystyka nauki o stosunkach międzynarodowych Każda dziedzina nauki, badana jest w ramach tematycznych dyscyplin naukowych, współtworzonych przez uświadomionych w zakresie swej odmienności badaczy, ich dorobek badawczy oraz instytucje sprzęgające te podmioty w jedną tradycję analityczną. Każda dyscyplina posiada swoistą metodologię prowadzenia badań naukowych. Poprzez metodologię badań rozumie się tu przede wszystkim analizę reguł (metod) postępowania badawczego w określonej dziedzinie nauki (jaką są stosunki międzynarodowe)31. Jest to wąskie i tematyczne rozumienie teorii metod naukowych, stanowiącej fragment szerzej rozumianej, ogólnej metodologii nauk, dziedziny filozofii nauki, zajmującej się epistemologicznymi uwarunkowaniami poznania naukowego32. Samą naukę należy zdefiniować jako społecznie zorganizowany, konwencjonalny proces działań, zmierzających do możliwie obiektywnego poznania rzeczywistości, przy czym rzeczywistość można tu rozumieć jako 30 Zob. Próby ujęcia analizy systemowej w: Władysław Findeisen, Edward S. Quade, „Metodologia analizy systemowej”, w: Władysław Findeisen (red.), Analiza systemowa – postawy i metodologia, PWN, Warszawa 1985, s. 93-126. 31 Por. Stefan Nowak, Metodologia badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 23. 32 Adam Grobler, Ignacy Fiut (red.), Metodologia nauk. Wybór tekstów, Wydawnictwo AGH, Kraków 1989, s. 6. 21 całokształt wszystkich obserwowalnych pośrednio oraz bezpośrednio obiektów, warunków i zdarzeń, istniejących niezależnie od naszej świadomości i woli. Jest to rozumienie funkcjonalne nauki, której zasadniczym założeniem, celnie zdefiniowanym przez Leszka Kołakowskiego, jest pozytywistyczne przekonanie o poznawalności rzeczywistości33. Ponadto, w znaczeniu instytucjonalnym, nauka jest również procesem tworzenia wiedzy o tej rzeczywistości34. Nierozłączny związek obu wspomnianych pojęć: nauki i metodologii nauki, obrazuje zwięzła definicja Barbary Krauz-Mozer, której zdaniem nauka pozostaje po prostu wyodrębnionym zbiorem wiedzy, osiągniętym za pomocą naukowej metodologii35. Tradycyjnie podstawowym kryterium odróżniającym wiedzę naukową o stosunkach międzynarodowych od wiedzy potocznej jest możliwość racjonalnego uzasadniania jej prawdziwości, co wykłada się jako zgodność metodycznej obserwacji i rzeczywistości. Charakterystycznymi i integralnymi cechami naukowości pozostają również postulaty spójności, niesprzeczności, intersubiektywnej komunikowalności oraz sprawdzalności prowadzonych badań. Oznacza to, że w przeciwieństwie do wiedzy potocznej, nauka winna opierać się na uzasadnionym metodologicznie i udokumentowanym poznaniu empirycznym. W związku z tym poglądem, wielu uczonych podkreśla, iż wszelkie ustalenia dotyczące analizowanych naukowo zjawisk powinny domyślnie podlegać kontroli doświadczenia36.Pogląd ten, wyrosły na gruncie pozytywizmu, jest akceptowany przez większość uczonych, zyskał również wsparcie zwolenników 33 Leszek Kołakowski, Filozofia pozytywistyczna. Od Hume do Koła Wiedeńskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 11-15; David Marsh, Paul Furlong, „Skóra, a nie sweter: ontologia i epistemologia w politologii”, w: David Marsh, Gerry Stoker (red.), Teorie i metody w naukach politycznych, przeł. J. Tegnerowicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006, s. 22-25. 34 Zob. Barbara Krauz-Mozer, W. Szostak, Teoria polityki. Podstawy metodologiczne politologii empirycznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1993, s. 7-8; Józef Kukułka, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2003, s. 34-36. 35 Zob. Barbara Krauz-Mozer, Teoria polityki. Założenia metodologiczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005. 36 Adam Grobler, Metodologia nauk, Wydawnictwo Aureus, Kraków 2006, s. 23. 22 falsyfikacjonizmu, propagowanego na gruncie filozofii nauki przez Karla R. Poppera37. Tabela 4. Empirystyczny pogląd na naukę Umysł ludzki wiedzę nabywa poprzez doświadczanie świata Twierdzenie naukowe powinno być potwierdzone przez doświadczenie (np. obserwację lub eksperyment) Wyklucza się twierdzenia których nie można poddać sprawdzaniu doświadczalnemu Prawa naukowe twierdzenia nt. powtarzalnych wzorów doświadczenia Wyjaśnianie zjawiska to wykazanie, iż jest ono przypadkiem prawa naukowego Przydatność analizy pozwala wyjaśniać i przewidywać zjawiska Obiektywność naukowa polega na odróżnieniu zdań faktualnych od subiektywnych sądów wartościujących Źródło: opracowanie własne na podstawie Ted Benton, Ian Craib, Filozofia nauk społecznych. Od pozytywizmu do postmodernizmu, tłum. L. Rasiński, Wydawnictwo Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP, Wrocław 2003, s. 23-30. Tradycja XX wiecznej filozofii nauk społecznych oraz praktyka badawcza nauki o stosunkach międzynarodowych wskazują na rozliczne trudności, występujące w empirystycznym ujęciu nauki. Wielu badaczy zaprzeczyło jedności doświadczeń nauk przyrodniczych i humanistycznych, wykazując słusznie, iż świat społeczny rządzi się innymi zasadami niż prawa nauki, sformułowane na gruncie nauk przyrodniczych. Do zasad tych należą nieprzewidywalność, zmienność ludzkich doświadczeń, wolna wola i świadomość ludzka oraz zasadnicze różnice ontologiczne pomiędzy badaczem a przedmiotem badania. Upowszechnienie się w NSM badań porównawczych wykazało znaczące różnice w postrzeganiu i interpretacji wartości i zachowań politycznych przez różne typy analizy, także te wyrosłe na gruncie tolerancyjnej analizy systemowej. Uczeni w naukach społecznych powołują się zwykle w tym przedmiocie na przemyślenia Maxa Webera, który u progu XX wieku przyznał, iż nauka jest warunkowana normami cywilizacyjnymi oraz profesjonalnymi. Od czasu tez Webera o konstruowaniu naukowych opowieści na temat życia społecznego, poprzez tezy Althussera o społecznej produkcji wiedzy, uwagę nauki zwraca problem społecznej natury samego doświadczenia. W praktyce 37 Karl Popper, Falsyfikowalność jako kryterium demarkacji…, w: Adam Grobler, Ignacy Fiut, op. cit., s. 91-114. 25 Argumentację Kuhna podjął i zradykalizował Feyerabend, który stwierdził, iż skoro większość odkryć w nauce osiągnięto poprzez łamanie zasad tejże, to nie ma powodu, by wyznaczać jakiekolwiek obiektywizujące cele nauki (słynne sformułowanie: anything goes)46. Dodał również, iż teorie są z tej przyczyny całkowicie nieporównywalne, tj. niewspółmierne47.W rezultacie tak przyjętych relatywistycznych założeń pojawia się niekiedy współcześnie u psychologizujących autorów postmodernistycznych radykalna konkluzja, iż tzw. fakty społeczne/polityczne istnieją jedynie jako wynik subiektywnej refleksji podmiotu poznającego. Oznaczałoby to, iż klasyczne kryterium prawdy naukowej (według korespondencyjnej teorii prawdy) może być osiągnięte tylko poprzez potwierdzenie zgodności obserwowanych zjawisk z doświadczeniem wewnętrznym badacza, czego z kolei nie sposób zweryfikować w tradycyjnym języku pozytywistycznej metody naukowej48. Jeszcze dalej idą współcześni radykalni pragmatyści, wskazując, iż nauka powinna wyzbyć się dążeń do obiektywnych prawd naukowych, ale raczej służyć subiektywnym korzyściom49. Jak łatwo wykazać, pogląd o umyśle ludzkim jako jedynym źródle doświadczenia jest naiwnym, lustrzanym odbiciem równie naiwnego pozytywistycznego poglądu o umyśle ludzkim, jako tabula rasa. Sposobem na osiągnięcie via media pomiędzy skrajnymi poglądami może być skądinąd podejście pluralistyczne. Dla nauk społecznych, a do takich należy nauka o stosunkach międzynarodowych, oznacza to postulat dwuwymiarowego ujmowania zjawisk, będących przedmiotem badania. Z jednej bowiem strony badaczy interesują głównie doświadczalne(empirycznie) fakty i zjawiska 46 Poglądy relatywistyczne Feyerabenda wyłoniły się z jego akceptacji dla pluralizmu w badaniach naukowych, zob. Paul K. Feyerabend, Jak być dobrym empirystą? Wezwanie do tolerancji w kwestiach epistemologicznych (1963) i tenże, Ku pocieszeniu specjalisty (1970), w: Jak być dobrym empirystą? tłum. K. Zamiara, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1979. 47 Paul K. Feyerabend, Wyjaśnianie, redukcja, empiryzm – teza o niewspółmierności teorii naukowych, w: Adam Grobler, Ignacy Fiut (red.), Metodologia nauk. Wybór tekstów, Kraków 1989, s. 163-164, por. K. Zamiara, Wstęp, w: Paul K. Feyerabend, Jak być dobrym empirystą?... s. 10-14. 48 Pogląd ten występował też wcześniej w dyskusjach fenomenologów, zob. Fred A. Sondermann, “Methodology in International Studies: A Critique”, International Studies Quarterly. 1968, nr 1, s. 119-121. 49 Zob. na gruncie teorii stosunków międzynarodowych, Jorg Friedrichs, Friedrich Kratochwil, “On Acting and Knowing: How Pragmatism Can Advance International Relations Research and Methodology”, International Organization, nr.63, fall 2009, s. 701-731. 26 społeczne, według zaleceń teorii analityczno-empirycznych, poglądowo zgodnych z pozytywistycznym oglądem rzeczywistości, odpowiadając na pytanie: co się zdarzyło? Z drugiej zaś strony przedmiotem zainteresowania nauki stały się sądy o faktach, zgodnie z poglądem weberowskim i interpretatywistycznym, inspirowane modelem hermeneutyczno-humanistycznym, odwołującym się do pytania pt. jakie znaczenie ma to, co się zdarzyło (lub zdarzy)?50.Pluralizm godzi się na uznanie historyczno-kulturowego wymiaru nauki jako zjawiska społecznego w imię celu, jakim jest możliwie dokładne opisanie i wyjaśnienie rzeczywistości społecznej. Dynamika przemian stosunków międzynarodowych i wieloznaczność wielu procesów, takich jak globalizacja czy integracja polityczna wskazują, iż ogląd pluralistyczny może być dobrym punktem wyjścia dla formułowania teorii naukowych. Proces uprawiania nauki następuje poprzez formułowanie teorii naukowych, stanowiących uogólnione schematy pojęciowe, zawierające prawa, twierdzenia, definicje, tworzące treści, uporządkowane w sposób rzeczowy i logiczny51. Zadaniem teorii jest nadawanie sensu doświadczeniom badawczym oraz formułowanie naukowych poglądów na rzeczywistość społeczną, co umożliwia realizację wyżej wspomnianych czterech celów nauki oraz pełni dodatkową, niekiedy kontrowersyjną, rolę praktyczną: umożliwiając zmiany w modelu edukacji i stymulując zmianę postępowania ludzi. Rozwój wiedzy naukowej, powstającej tradycyjnie w wyniku dyskursu uczonych52, ma charakter addytywny, a więc możliwa jest zarówno jej kumulacja (w rozumieniu tzw. nauki normalnej według Kuhna), jak i aktualizacja (np. w rozumieniu rewolucji naukowej Kuhna, bądź powstania nowego programu badawczego według Lakatosa). Historia teorii stosunków międzynarodowych dostarcza przykładów zarówno stopniowego przyrostu wiedzy, powstałej w ramach uznawanych za wiodące teorii / programów badawczych (np. neorealizm, liberalizm, teoria 50 Mark Bevir, Rodney A.W. Rhodes, „Teoria interpretacjonistyczna”, [w:] David Marsh, Gerry Stoker, op. cit., s. 133-152. 51 Por. Barbara Krauz-Mozer, Władysław Szostak, Teoria… s.52. 52 Władysław Szostak, Janina Kowalik, Metodologiczne problemy nauk o polityce, Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, Kielce 2007, s.22-23. Warto zwrócić uwagę, iż współcześnie na dyskurs naukowy wpływają nie tylko uczeni, ale też inne podmioty, stymulujące refleksję społeczną – media, politycy, liderzy opinii i in. 27 systemów-światów), jak też w wyniku powstawania nowych programów badawczych (np. studia nad bezpieczeństwem, teorie demokratycznego pokoju i in.), będących próbą opisu i wyjaśnienia obserwowanych wyzwań społecznych współczesności53. Nauka stanowi zatem narzędzie poznawania rzeczywistości społecznej. Refleksja na temat stosunków międzynarodowych z wykorzystaniem metod właściwych dla nauki, jak również powstanie środowiska naukowego zajmującego się specyficznie tą sferą, uznającego wspólny przedmiot badania, zdecydowały o nazwaniu tej refleksji mianem nauki o stosunkach międzynarodowych, która to nazwa pojawiła się w drugiej połowie XX wieku. Celem tej nauki jest zdobywanie i poszerzanie wiedzy o zjawiskach i procesach, znajdujących się w kręgu jej zainteresowania – z wykorzystaniem metod poznania, uznanych za naukowe. Dyscyplina ta, począwszy od ustaleń programu ramowego konferencji nauk politycznych pod auspicjami UNESCO w 1948 roku, zaliczana jest do nauk politycznych, wchodzących w skład szerzej pojętych nauk społecznych54. Proces teoretyczny, który można zdefiniować jako dążenie do kształtowania pojęć i teorii naukowych adekwatnie oddających naturę badanej rzeczywistości, przebiega w NSM głównie w ramach wspomnianej subdyscypliny teorii stosunków międzynarodowych (TSM). Rdzeń analizowanych w tej pracy kategorii i koncepcji teoretycznych wywodzi się zatem z refleksji, prowadzonej na gruncie TSM. Badania poświęcone politycznej aktywności w obszarze „międzynarodowych stosunków społecznych”55decydują o specyficznym charakterze zdobywanej w ten sposób wiedzy. Po pierwsze, znaczącą rolę odgrywa w tym zakresie odległość badacza od przedmiotu badania, jakim są najczęściej tożsamości i zachowania uczestników stosunków międzynarodowych 53 Zob. problematyka kilkudziesięciu rozdziałów w J. Baylis, S. Smith, Globalizacja polityki światowej… op. cit. 54 Zob. Informacja na stronie Międzynarodowego Stowarzyszenia Nauk Politycznych: Political Science: a Post-War Product (1947-1949),http://www.ipsa.org/history/prologue (dostęp: 20.09. 2012). 55 Określenie Józefa Kukułki, uznającego stosunki polityczne za podzbiór szerszych stosunków społecznych. Zob. Józef Kukułka, Teoria stosunków międzynarodowych, Warszawa 2000. 30 międzynarodowych, rozumianych zwykle jako podklasa zjawisk politycznych w ogóle. Liczne studia historyczne – także polskie – potwierdzają, iż stosunki międzynarodowe(czy niekiedy „międzynarodowe stosunki polityczne”) nie były nigdy jedynym obszarem zainteresowań dyscypliny stosunki międzynarodowe63. Postępująca specjalizacja nauk społecznych, pojawianie się nowych pól badawczych oraz procesy globalizacji spowodowały poszerzenie obszaru badań oraz rozmywanie się wyraźnej, politologicznej „tożsamości” NSM. Przykładowo słownik oksfordzki nauk politycznych z początku XXI wieku wskazuje już, iż gałęziami stosunków międzynarodowych są: międzynarodowa ekonomia polityczna (international political economy), studia nad organizacjami międzynarodowymi (international organization), analiza polityki zagranicznej (foreign policy analysis), studia strategiczne (strategic studies), badania nad pokojem (peace research) czy studia regionalne (area studies)64. Analiza popularności rozmaitych programów badawczych, przytoczona w polskiej literaturze przedmiotu przez m. in. Jacka Czaputowicza oraz zakres tematyczny podejmowany na łamach periodyków dedykowanych stosunkom międzynarodowym wskazują, że powyższa lista nie jest listą ostateczną65. Zauważalnie niejednoznaczny, relacyjny i zmienny charakter definicji polityki, uzależnionych od kilku perspektyw badawczych, powoduje znaczące rozbieżności w celach badawczych nauk politycznych, wpływając na stosunki międzynarodowe. Nie istnieje w tych naukach zgoda w postaci sformułowanej definicji realnej tego zjawiska, ponieważ poza terminem „władza” lub „wpływ” trudno wskazać właściwe desygnaty samego pojęcia polityki66. Poniższa tabela obrazuje przykładowe, tradycyjne ujęcia definicyjne polityki w historii myśli politycznej. 63 Józef Kukułka, Problemy… s. 23-43. 64Barry Buzan, International Relations… op. cit. 65 Jacek Czaputowicz, Teorie stosunków… s. 54-55. Autor pragnie wspomnieć również o kwerendzie przeprowadzonej dzięki pomocy Uniwersytetu Warszawskiego w berlińskim DGAP (Niemieckie Towarzystwo Polityki Zagranicznej), która pozwoliła nabrać przekonania, iż NSM jest dziedziną prawdziwie globalną. Blisko 250 periodyków przesyłanych regularnie z tej dziedziny do biblioteki DGAP – największej w Europie Środkowej (zasób 80 tys. woluminów) – stanowi trudną do zwięzłego ujęcia mozaikę setek problemów, idei i tematów. 66 Stefan Nowak, op. cit., s. 147-151. 31 Tabela 5. Definicje polityki Arystoteles Polityka jako godzenie interesów, dbałość o dobro wspólne NiccoloMachiavelli Polityka jako strategia sprawowania władzy Max Weber Polityka jako dążenie do zdobycia i utrzymania władzy Hans Morgenthau Polityka jako dążenie do potęgi, także poprzez inne wartości DavidEaston Polityka jako dystrybucja cenionych społecznie wartości Źródło: Opracowanie własne Niejednoznaczność pojęcia polityki, wynikająca współcześnie ze zmienności jego treści, jak też społecznego postrzegania, wskazuje na syndromatyczność tego zjawiska, na co zwrócił przed laty uwagę Stefan Nowak, a którego myśl rozwija dziś m. in. Mirosław Karwat67. Polityka rozumiana jako syndrom jest zespołem współwystępujących zjawisk o różnych stopniach powiązania. Cechą charakterystyczną tak rozumianego przedmiotu badania pozostaje niesprowadzalność polityki do jednego wymiaru analizy (np. dyskutowana współcześnie teza o odmiennej specyfice polityki wewnętrznej i zagranicznej). Definicja tego typu ma wprawdzie jedynie charakter projektujący, ale jako propozycja interpretacji ma fundamentalne znaczenie dla koncepcji systemowych, akcentujących relacyjny charakter elementów, składających się na całość badanej rzeczywistości społecznej68. Ujęcie to nie odnosi się bowiem bezpośrednio do jednoznacznej definicji polityki, wskazuje jednak na reguły definiowania tego fenomenu, umożliwiając porównanie rozmaitych podejść teoretycznych poprzez wskazanie w definiensie cech konstytutywnych i konsekutywnych danego pojęcia według np. kryteriów realizacji celów danej nauki69.W dobie postępującej „wielodyscyplinarności”70 formułowanie pojęć czytelnych dla badaczy z innych dziedzin nauki, może stanowić zachętę do dialogu, jak też stanowić efektywną strategię badawczą, rozumianą jako wybór 67 Mirosław Karwat, „Syndromatyczny charakter przedmiotu nauki o polityce”, w: Konstanty A. Wojtaszczyk, Andżelika Mirska (red.) Demokratyczna Polska w globalizującym się świecie, Warszawa 2009, s.175-188. 68 Stefan Nowak, op. cit., s. 132-143. 69 Por. Mirosław Karwat, op. cit., s. 181-182. 70 Wielodyscyplinarność rozumie się tu jako analizę określonego przedmiotu badania, prowadzoną na gruncie wielu dyscyplin, w przeciwieństwie do zdefiniowanej wcześniej interdyscyplinarności, która polega na stosowaniu zintegrowanych narzędzi badawczych, pochodzących z kilku dyscyplin - w ramach jednej dyscypliny. 32 określonych metod badawczych, formułowanych według postawionych w analizie pytań. Kluczowym zasobem, wpływającym na charakter badań są zatem pytania badawcze. Powyższe uwagi prowadzą do wskazania drugiego z uwarunkowań: jakie są pytania badawcze, formułowane na gruncie nauki o stosunkach międzynarodowych? I z czego one wynikają? Ustalono powyżej, iż nauka o stosunkach międzynarodowych historycznie ukształtowała się jako jedna z nauk politycznych, a mianowicie dyscyplina badająca zjawiska polityczne w skali międzynarodowej. Pytania badawcze, formułowane na gruncie NSM wynikają z celów, jakie postawiono przed tą nauką w momencie jej identyfikowania. Powstanie refleksji na temat stosunków międzynarodowych wynikało ze skokowego wzrostu powiązań gospodarczo- technologicznych, społecznych i politycznych w skali globalnej, obserwowanego od początku XIX wieku. Na początku XX wieku wzrosło zapotrzebowanie na wiedzę, dotyczącą skutków politycznych wynikających z nowych problemów społeczno-gospodarczych oraz procesów takich, jak uprzemysłowienie, demokratyzacja i pojawienie się kultury masowej. Wzrost zapotrzebowania na wiedzę teoretyczną w zakresie tych przemian wynikał też – zdaniem Józefa Kukułki – z przekonania, że sama, choćby i uporządkowana wiedza empiryczna nie wystarcza społeczeństwom, które chcą przewidywać i planować swój rozwój. Naukowa teoria społeczna – której przedmiotem Max Weber określił badanie działań określanych jako sensowne – dostarcza fachowych kryteriów objaśniania empirycznych zjawisk i formułuje normatywne wymagania pod adresem tych, którzy chcą na te zjawiska oddziaływać, służy też selekcji i porządkowaniu wiedzy o rzeczywistości71. Uporządkowana wiedza o sprawach polityki i dyplomacji stała się niezbędna wykształconym obywatelom jeszcze w czasach nowożytnych72. Dalszy wzrost skomplikowania i powiązań pomiędzy polityką a innymi obszarami stosunków społeczno-gospodarczych sprawił, iż badaniom 71 Ted Benton, Ian Craib, op. cit., s. 91-95. 72 Tadeusz Klementewicz, Rozumienie polityki. Zarys metodologii nauki o polityce, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2010, s.15-50. 35 realizm skupia się na bezpieczeństwie, liberalizm na współpracy, marksizm na konfliktach. Uzasadnienie autorów jest następujące: ludzie oczekują od państw rozmaitych wartości np. aby państwo wpływało na procesy międzynarodowe w celu poprawy poziomu życia ludności. Pogląd ten, jako odwołujący się do teorii normatywnych, ma charakter kontrowersyjny względem dorobku NSM, co łatwo wykazać, autorzy w kolejnych rozdziałach nie znajdują argumentacji dla swej definicji i nie podążają za zdefiniowanymi przez siebie wcześniej celami NSM77.Jednakowoż sformułowanie, iż celem NSM jest badanie przemian globalnych i ich politycznego postrzegania w kontekście zastanych wartości, pozostaje twierdzeniem istotnym teoretycznie. Odnosi się również do realiów kształtowania się samej dyscypliny obecnie i w przeszłości. Powstanie dyscypliny naukowej „stosunki międzynarodowe” w pierwszych dekadach XX wieku najczęściej wiąże się w literaturze z powołaniem pierwszych katedr uniwersyteckich, poświęconych „polityce międzynarodowej” na uniwersytetach w Aberystwyth i Londynie. W praktyce jednak refleksja nt. relacji międzypaństwowych była podejmowana dużo wcześniej w ramach studiów nad historią dyplomacji, filozofią polityki i w nauce prawa międzynarodowego. Amerykańscy badacze prawa międzynarodowego pod patronatem Fundacji Carnegie zapoczątkowali w 1913 roku zjazdy specjalistów, zajmujących się stosunkami międzynarodowymi. Konferencje zyskały patronat Amerykańskiego Towarzystwa Prawa Międzynarodowego. W ciągu kilkunastu lat debat nad węzłowymi problemami świata wiedza ta zyskała bardziej politologiczny charakter, co znalazło swój wyraz w 1933 roku, gdy zjazdy badaczy stosunków międzynarodowych zaczęły się odbywać pod auspicjami towarzystwa politologicznego: American Political Science Association78. W ten sposób dyscyplina stosunków międzynarodowych zyskała wyraźnie politologiczny charakter, poszerzając zarazem swe pole badawcze. Nie można było mówić jeszcze o nauce o stosunkach międzynarodowych, ale coraz częściej stosowaną nazwą na określenie nowego ruchu naukowego było określenie 77 Ibidem, por. rozdz. 1. 78Ronald Rogowski, “International Politics: The Past as Science”, International Studies Quarterly,1968, nr 4, s. 398-405. 36 international studies (studia międzynarodowe), co wskazywało zarówno na bardzo ogólne pole badawcze, jak i na wielodyscyplinarny charakter badań, podejmowanych z punktu widzenia różnych dziedzin nauk społecznych. Stosunki międzynarodowe od połowy lat dwudziestych XX wieku traktowano już raczej jako wielowymiarowy program badawczy, uważano za „laboratorium nowoczesnego świata”, nawet jeśli ówczesny status i potencjał rozwojowy dyscypliny pozostawał niepewny czy trudny do sklasyfikowania79.W ciągu ledwie kilkunastu lat, pod koniec lat trzydziestych, liczba kursów akademickich (wykładów i konwersatoriów) poświęconych stosunkom międzynarodowym na uczelniach w samych tylko Stanach Zjednoczonych, jak wykazał Norman Palmer, wyniosła około 3700 na semestr80. Popularyzacja tej dyscypliny rosła lawinowo poprzez aktywizację ośrodków akademickich, powstawały bowiem masowo:  szkoły studiów międzynarodowych, fundowane przy uniwersytetach lub wyodrębnione i posiadające niezależne siedziby i kierunki studiów;  ośrodki studiów międzynarodowych powoływane na kampusach uniwersyteckich;  kursy magisterskie tworzone przy innych wydziałach, jako kursy dodatkowe, sklecone z różnych dziedzin81. Szybki rozwój dyscypliny, popularnej zwłaszcza w rosnących w potęgę Stanach Zjednoczonych, stał się możliwy dzięki rozlicznym stypendiom patronującym badaniom pokoju czy rozbrojenia, udzielanym przez fundacje Forda, Rockeffelera, Stanleya czy Johnsona. Bardzo szybko, zwłaszcza w okresie II wojny światowej wzrosła liczba publikacji inspirowanych i finansowanych przez rząd Stanów Zjednoczonych, a po wojnie również przez Organizację Narodów Zjednoczonych. Dominacja amerykańskich badań doprowadziła do wykształcenia się poglądu, iż NSM jest „amerykańską nauką społeczną”, które to 79 Zob. Jacek Czaputowicz, op. cit., s.14-26. 80 Norman Palmer, The Study of International Relations in the United States: Perspectives of Half a Century, International Studies Quarterly, 1980, nr 3, s. 345. 81 Tomasz Pawłuszko, „Anglosaskie źródła nauki o stosunkach międzynarodowych”, Stosunki Międzynarodowe – International Relations, nr 3-4, t. 44/2011, s. 122. 37 twierdzenie pozostało popularne aż do początków XXI wieku82. Badania socjologiczne nad dyscypliną wykazują wysoki stopień dominacji (popularność teorii, literatury i cytowań w wiodących periodykach) uczonych amerykańskich i – w ostatnim czasie – również europejskich, nad resztą świata. Wielu badaczy współczesnych podkreśla, iż NSM skażona jest zachodnio-centrycznym sposobem widzenia świata83. Dla niniejszej pracy, badającej rozwój kategorii systemu międzynarodowego, powstałej wszakże na gruncie badań zachodnich, pozostaje to czytelną wskazówką metodologiczną. Kluczowym programem badawczym młodej dyscypliny po zakończeniu II wojny światowej były studia nad wojną i pokojem, inspirowane ideą równowagi sił. Od początku lat czterdziestych XX wieku zainteresowanie budziły kwestie tzw. high politics – tj. konflikty dyplomatyczne i zbrojne oraz problematyka ogólnego ładu globalnego. Działo się to kosztem badań nad handlem, gospodarką i rozwojem społecznym (zaliczanymi do tzw. low politics), które na kilka dziesięcioleci znalazły się na marginesie „zimnowojennego” programu badawczego stosunków międzynarodowych84. Skupienie na problemach wojny i pokoju oraz problematyce ładu międzynarodowego stało się jedną z najbardziej charakterystycznych cech nauki o stosunkach międzynarodowych okresu „zimnej wojny”85. Zdaniem Steve Smitha, dzięki zawężeniu programu badawczego studiów międzynarodowych do zagadnień pokoju i wojny, możliwe stały się próby przedstawiania stosunków międzynarodowych jako odrębnej dziedziny wiedzy, dysponującej własną metodologią, niezależną od dorobku teoretycznego politologii czy historii86. 82 Stanley Hoffman, “An American Social Science: International Relations”, Daedalus, nr. 3/106 (1977), s. 41-60. Steve Smith, “The Discipline of International Relations: Still an American Social Science?”, British Journal of Politics and International Relations, 2000, nr 3, s. 374-402. Hayward Alker, Thomas Biersteker, “The Dialectics of World Order: Notes for a Future Archeologist of International Savoir Faire”, International Studies Quarterly, 1984, t. 28 nr.2 (1984) s. 121-142. 83 Zob. Nowe trendy krytyki postkolonialnej, Marcin Florian Gawrycki, Andrzej Szeptycki, Podporządkowanie – niedorozwój – wyobcowanie. Postkolonializm a stosunki międzynarodowe, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011. 84 Steve Smith, “The United States and the Discipline of International Relations: Hegemonic Country, Hegemonic Discipline”, International Studies Review, 2002, nr 4, s. 67-85. 85 Edward Haliżak, Ujęcie roli państwa w … op. cit. , s. 27. 86 Steve Smith, “The Discipline of International Relations: Still an American Social Science?”, British Journal of Politics and International Relations, 2000, nr3, s. 374-402. 40 elementów do zastanych ram teoretycznych, które obecnie przybierają wyraz coraz bardziej eklektycznych (przykładem takiej syntezy był w latach 90. XX wieku tzw. konsensus neorealizmu-neoliberalizmu, pomimo krytyki programu neorealistycznego jakoby nie przewidział on upadku zimnej wojny). Wspomniana rekonstrukcja tradycji rozwoju NSM w optyce programów badawczych może przynieść korzyść w postaci uporządkowania wiedzy bez konieczności przeciwstawiania sobie poszczególnych teorii, jak to się dzieje podczas ujmowania TSM w ramy paradygmatów. Koncepcja Lakatosa zawiera wprawdzie pojęcie degeneracji programu badawczego, ale znajdzie ono jedynie ograniczone zastosowanie w naukach społecznych, których programy w dłuższej perspektywie ewoluują raczej niż tracą zwolenników92. Konceptualizacja debaty pomiędzy rozmaitymi wizjami idealistycznym i realistycznymi stosunków międzynarodowych, pojawiła się na kilka dekad przed ideą Lakatosa i zyskała rozgłos dzięki pismom Hansa Morgenthau i Edwarda Carra. Zasadniczym tematem debaty była rola wiedzy o stosunkach międzynarodowych w procesie ich zmieniania w praktyce politycznej. Pogląd programowy idealistów głosił, iż porządek międzynarodowy może być racjonalnie i naukowo kształtowany w celu osiągnięcia pokoju; pogląd programu realistycznego akcentował zależność realiów międzynarodowych od tradycyjnych zasad gry europejskiej dyplomacji, opartej na przemocy, samopomocy państw w sytuacji anarchii, rozumianej jako brak władzy zwierzchniej nad państwami. Debata powojenna ogniskowała się wokół kwestii metodologicznych, główną osią sporu był sposób formułowania przekazu naukowego w NSM. Zwolennicy poglądów tzw. tradycjonalizmu opowiadali się za NSM jako syntezą wiedzy z zakresu historii, filozofii i prawa międzynarodowego, podczas gdy moderniści, zwani też behawiorystami, dążyli do „unaukowienia” refleksji poprzez stosowanie modelowania i popularyzacji nowego typu wiedzy, opartej na kategorii systemu międzynarodowego. Arend Lijphart, przyjmując kuhnowską ideę paradygmatu, uznał drugą debatę, za kluczowy moment w studiach 92 Imre Lakatos, Nauka i pseudonauka (1974), w: idem: Pisma z filozofii nauk empirycznych… s. 358-362. 41 międzynarodowych. To bowiem od czasów drugiej debaty uczeni, wyspecjalizowani w badaniu stosunków międzynarodowych, traktują NSM jako samodzielną dyscyplinę93. Debata trzecia przebiegała w końcowym okresie tzw. zimnej wojny i stanowiła próbę wyjścia poza tradycyjne interpretacje równowagi sił. Spór przebiegał wzdłuż koncepcji realizmu strukturalnego Kennetha N. Waltza, rozwijanego i nazywanego później neorealizmem, koncepcjami neoliberalnymi, akcentującymi problematykę współzależności oraz koncepcjami o korzeniach marksistowskich, skupiających się na problematyce międzynarodowego podziału pracy i konfliktów społecznych. Wszystkie programy posługiwały się kategorią systemu międzynarodowego, próbując wykazać swój uniwersalizm i pragnienie obiektywizmu. Debata czwarta, kluczowa dla współczesnego rozumienia NSM, odbywa się po zakończeniu zimnej wojny i ma na celu identyfikację modelu naukowości stosunków międzynarodowych. Zasadnicze pytania dotyczą tu zarówno sposobów pozyskiwania wiedzy i formułowania twierdzeń, jak też, poprzez udział w debacie przedstawicieli postmodernizmu i konstruktywizmu społecznego, ontologii stosunków międzynarodowych. Głównym wątkiem współczesnej debaty nad NSM jest jej tożsamość, a w praktyce jakość jej programów badawczych w kontekście popularyzacji postulatów badań interdyscyplinarnych. Oddźwięk tej dyskusji zauważalny jest od niedawna również w Polsce94. Zarysowany powyżej krótki i uproszczony wstęp do teoretycznych problemów NSM odzwierciedla zmienność materiału źródłowego, dostępnego w nauce o stosunkach międzynarodowych. Stanowić on może również praktyczny argument na rzecz faktycznie ewolucyjnego charakteru nauk społecznych w ogóle, sprzężonych zarówno z rozwojem wiedzy własnej w myśl 93 Arend Lijphart, “The Structure of Theoretical Revolution in International Relations”, International Studies Quarterly, nr 18, v. 1 (1974), s. 41-74. 94 W tym kontekście jednym z interesujących posunięć na politologicznej scenie naukowej w Polsce było powołanie Polskiego Towarzystwa Studiów Międzynarodowych oraz spór o publikację Ryszarda Skarzyńskiego, Podstawowy dylemat politologii. Dyscyplina nauki czy potoczna wiedza o społeczeństwie? Wydawnictwo Temida2, Białystok 2012. 42 koncepcji programów badawczych, jak i rozwojem wydarzeń istotnych dla społeczeństw, w ramach których nauka jest zakorzeniona, na co uwagę zwracają badacze podkreślający Ameryko-centryzm stosunków międzynarodowych. Na powyższą współzależność tych przemian zwracały uwagę prace teoretyczne i historyczne wspomnianego J. Kukułki. Współczesnym celem NSM jest próba odpowiedzi na pytania obecne w debacie, które celnie podsumowała Teresa Łoś- Nowak:  jakimi metodami i narzędziami badać to, co istotne we współczesnym, gwałtownie zmieniającym się, świecie?  jakie są symbole i nośniki tych zmian?  jak określić owe istotności?95. Próba odpowiedzi na te pytania wymaga sformułowania ogólnej mapy analiz teoretycznych, formułowanych na gruncie teorii stosunków międzynarodowych. Wydaje się, iż budowa takiej mapy przez pryzmat kategorii systemu międzynarodowego, może przybliżyć szansę odpowiedzi. 3. Problemy metodologii stosunków międzynarodowych Można postawić ostrożną tezę, iż przedmiotem większości sporów teoretycznych w NSM nie była metodologia badań (ograniczone pole obserwacji, niezdolność do prowadzenia eksperymentów), lecz same koncepcje teoretyczne. Podręczniki TSM zawierają zwykle wykład samych teorii, a przekazują jedynie niewielką ilość informacji na temat związanych z nimi metod i technik badawczych analizowania rzeczywistości międzynarodowej. Powracające we współczesnej debacie pytania o metodologię badań NSM, czego przykładem jest niedawna seria „Metody badawcze” pod patronatem Europejskiego Konsorcjum Badań Politycznych (ECPR) należy więc powitać z optymizmem96. Metodę naukową można zdefiniować jako zracjonalizowany (powtarzalny 95 Teresa Łoś-Nowak, „Zmiana jako przedmiot badań w nauce o stosunkach międzynarodowych”, w: Andrzej Antoszewski (red., et. al.), op. cit., s. 263. 96 Zob. serwis internetowy European Consortium for Political Research http://www.ecpr.eu/ 45 systemową jako proces konstruowania modelu pojęciowego zjawisk politycznych, interpretowanych jako zintegrowane zbiory izolowanych elementów, charakteryzujące się odrębnością od otoczenia i prawidłowościami właściwymi całości obejmowanych zjawisk104. Definicja systemu i analizy systemowej w tradycyjnej politologii odwołuje się najczęściej do badań nad systemem politycznym (inaczej: ustrojowym) i jego podsystemami, takimi jak system wyborczy, czy system partyjny105. W badaniach stosunków międzynarodowych pojęcie systemu posiada dużo bardziej złożony sens, wynikający ze zmiennego przedmiotu badania i jego nieregularnych relacji z otoczeniem. Mnogość relacji między państwami sugeruje możliwość powodzenia w definiowaniu ich za pomocą metody systemowej. Na przeszkodzie stają jednak rozmaite problemy natury metodologicznej. Ich podstawowym mianownikiem jest samo znaczenie „modelu pojęciowego”, którego we wspomnianej powyżej definicji używa się jako desygnatu dla pojęcia systemu. Definicja o charakterze nominalnym nie informuje jaką ontologię i epistemologię przyjął badacz w związku z wykorzystaniem metody systemowej, co wpływa na otwarty charakter tego typu analiz, czego przykładem są teorie systemowe powstałe na gruncie pozytywizmu, jak też interpretatywizmu, odwołujące się do diametralnie odmiennych założeń teoriopoznawczych i metodologicznych. Metoda systemowa występuje więc w literaturze zarówno jako metoda ilościowa, jak też jakościowa, stanowiąc niekiedy również tło dla analizy porównawczej czy statystycznej. Niezdefiniowana dostatecznie na gruncie NSM metoda systemowa może służyć za materiał dla w zasadzie dowolnej strategii badawczej, co powoduje dalsze kontrowersje. Podstawowymi metodami badawczymi w rozumieniu wąskim (tj. techniki badawcze) w naukach politycznych są metody ilościowe, jakościowe oraz porównawcze. Występują one jako niezależne i w miarę trwałe instrumentarium dla teoretyków wszystkich programów badawczych (techniki badań wydają się dużo trwalsze aniżeli teorie, które nimi operują). Podstawowymi typami technik 104 A. Chodubski, Wstęp…, s. 119-120. 105 Zob. Systems Analysis, w: Iain McLean, Alistair McMillan, Oxford Concise Dictionary of Politics, s. 530. 46 badań nauk politycznych są: badania ankietowe, wywiady (pogłębione i zogniskowane), analiza zawartości (głównie dokumentów), obserwacja bezpośrednia czy obserwacja uczestnicząca106. Zwolennicy badań jakościowych podkreślają dodatkowo znaczenie takich metod jak analiza dyskursu, analiza procesowa czy modelowanie postaci/aktorów politycznych107. Metody te występują w rozmaitych strategiach badawczych nauk politycznych, jakkolwiek trudne jest oszacowanie ich znaczenia w analizach stosunków międzynarodowych. Z dużym prawdopodobieństwem można osądzić, iż zastosowanie ich wynika przede wszystkim z odległości badacza od przedmiotu badania. Metody jakościowe, wywodzące się z terenowych badań socjologów i antropologów mają na celu poznanie, zrozumienie i wyjaśnienie kluczowych praktyk społecznych w obserwowanej dziedzinie badań. Metody te mają idiograficzny charakter, co oznacza ograniczoną możliwość formułowania generalizacji i ekstrapolacji, nie nadają się również do popularnej w naukach politycznych indukcji. Metody jakościowe pozwalają na głęboką analizę wybranego fragmentu rzeczywistości. W analizie takiej możliwe są zastosowania technik wywiadów indywidualnych (np. z politykami, dyplomatami, przedsiębiorcami, naukowcami i in.) a także np. wywiadów zogniskowanych, opartych na wyodrębnionej grupie odbiorców, np. polityków, dziennikarzy lub ekspertów. Popularna „burza mózgów” stanowi użyteczne narzędzie eksperckie w analizie wysokiej kompetencji w zakresie wiedzy o faktach politycznych108. 106 Por. Janet Buttolph Johnson, Henry Reynolds, Jason Mycoff, Metody badawcze w naukach politycznych, przeł. A. Kloskowska-Dudzińska, Warszawa 2010. 107 Por. A. Klotz, D. Prakash, op. cit., część II: Classic Qualitative Tools, s. 61-130. 108 Fiona Devine, „Metody jakościowe”, w: David Marsh, Gerry Stoker, op. cit. s. 197-204. Autorka podaje przykład brytyjskiego premiera Tony’ego Blaira, który wykorzystywał dyskusje zogniskowane w celu opracowania nowych strategii politycznych. 47 Rycina 1. Zalety analizy jakościowej Źródło: opracowanie własne Zagrożeniami dla analizy jakościowej są przede wszystkim podatność na manipulację oraz względna kosztowność. Niezaprzeczalnym atutem analizy jakościowej pozostaje jej prymarny charakter względem generalizacji, opartych o dane ilościowe, potrzebujące celu, kryteriów sukcesu czy kompleksowych wyjaśnień. Analiza ilościowa z kolei, oparta z reguły na ankietach, recepcji danych statystycznych czy powtarzalnej obserwacji gwarantujących wysoką powtarzalność i reprezentatywność próby, umożliwia badaczom zdobycie danych o mierzalnych faktach politycznych i sformułowanie wiarygodnych generalizacji w co najmniej kilku przypadkach:  analiza porównawcza wyborów, mechanizmów np. głosowania,  identyfikowanie ogólnych postaw politycznych,  zestawienie poszczególnych zasobów, takich jak wydatki na zbrojenia, edukację czy rozwój,  poznawanie własności danych, co umożliwia zdefiniowanie korelacji i standaryzacji zaobserwowanych zjawisk czy poglądów. identyfikuje potrzeby w danym obszarze spraw międzynarodowych umożliwia analizę i interpretację wyspecjalizowanyc h danych pozwala na lepsze zrozumienie kontekstów i motywów postępowania podmiotów umożliwia dialog społeczny dostarcza pewnych kryteriów do porównań i oceny realiów ułatwia potraktowanie wiedzy w aspekcie doradztwa politycznego może wspierać edukację obywatelska i stymulować wzrost kultury politycznej 50 Spór o kontekst badania system jest kategorią zbiorczą, definiującą ramy i konteksty analizy oraz otoczenie, pozostające poza tym kontekstem Spór o adekwatność danych kategoria systemu bywa wykorzystywana do modelowania zjawisk politycznych, co może prowadzić do pewnych uproszczeń. Źródło: opracowanie własne Powyższa tabela pozwala zauważyć, iż nie istnieje żadna poważniejsza debata na łamach nauki o stosunkach międzynarodowych, w której nie byłoby odniesienia do kategorii systemu, zwykle zresztą występującej w kilku rolach ontologicznych i metodologicznych – co wcześniej wykazali na przykładach J. Kukułka i Z. J. Pietraś. Oznacza to, iż by analizować i niuansować kategorię systemu międzynarodowego należy sięgnąć do sporów tematycznych, prowadzonych na łamach całej dyscypliny. Wiedza ta będzie swoistą „bazą empiryczną” dla wartościowania twierdzeń tej pracy. Do powyższej tabeli należy się pewien komentarz. Zarówno na rynku anglosaskim, jak i polskim, brakuje kompleksowej analizy wskazanych problemów metodologicznych w badaniach stosunków międzynarodowych. Istniejące szersze opracowania z zakresu metodologii nauk społecznych dotyczą raczej zjawisk psychologicznych i socjologicznych. Nawet znana praca zbiorowa pod redakcją Gary’ego Kinga, Sidneya Verby i Roberta Keohane dotyczy ogólnej metodologii nauk politycznych111. Z kolei opublikowana niedawno niewielka eseistyczna publikacja pod redakcją Deepy Prakash i Audie Klotz wskazuje przede wszystkim na postmodernistyczne implikacje dla badań jakościowych112. Problem zasługuje z pewnością na uwagę i osobne opracowanie. Perspektywa wykorzystania kategorii systemu międzynarodowego w badaniach nad stosunkami międzynarodowymi wpisuje się bezpośrednio w spory o przedmiot i metodę badania. Stosunki międzynarodowe ewoluują w rytm przemian podstawowych instytucji politycznych, odpowiadających na wyzwania ekonomiczne, technologiczne i inne. W tym kontekście zauważamy również zmianę w zakresie roli badacza. Jest to pytanie o to, co i jak wiele można wyjaśnić 111 Gary King, Sindey Verba, Robert Keohane, Designing Social Inquiry: Scientific Inference in Qualitative Research, Princeton University Press, Princeton 1996. 112 Audie Klotz, Deepa Prakash (red.), Qualitative Methods in International Relations. A Pluralist Guide, New York: Palgrave Macmillan 2009. 51 – i komu ta wiedza może posłużyć. Kategoria systemu w historycznych sporach w dyscyplinie była kwestionowana jako poziom analizy lub wręcz przeciwnie, uważana za drzwi do jedynego sensownego – nieredukcyjnego – poziomu analizy. Wielkim wyzwaniem dla TSM były i są nadal spory o anarchię, agencje i struktury – czyli debata o roli sprawczej państwa w stosunkach międzynarodowych. Kwestie te będą poruszane w rozdziale piątym i szóstym. Wielką niewiadomą jest wpływ teorii normatywnej stosunków międzynarodowych na kształt badań w dyscyplinie, gdyż odwołuje się ona raczej do dyskursu z obszaru historii idei (np. spór komunitarian i libertarian)113. Z naszych badań wynika, iż jej wpływ na dyskurs dotyczący systemów międzynarodowych jest raczej niewielki. Teorie normatywne posługują się bowiem raczej kategorią wizji ładu globalnego / międzynarodowego114. Podstawowymi zagadnieniami poruszanymi przez teoretyków stosunków międzynarodowych są z kolei konteksty analizy i możliwości pozyskiwania danych. Wydaje się, że dzięki kategorii systemu międzynarodowego kwestie te mogą zyskać odpowiednie uporządkowanie. 4. Analizowanie kategorii systemu w nauce o stosunkach międzynarodowych Powyższy wywód, który nakreślił specyfikę nauki o stosunkach międzynarodowych i podstawowe problemy metodologiczne tej dyscypliny, prowadzi do zasadniczych pytań o naturę kategorii systemu, których postawienie wydaje się konieczne dla wiarygodnego prześledzenia jej ewolucji, jak też umożliwi stworzenie własnej konceptualizacji systemu i bazującej na nim analizy systemowej, adekwatnej do jakościowej analizy współczesnych problemów 113 Por. Paweł Śpiewak (red.) Komunitarianie: wybór tekstów, Fundacja Aletheia, Warszawa 2004; Andrzej Szahaj, Spór liberałów z komunitarystami a sprawa polska, Fundacja Aletheia, Warszawa 2000; Sebastian Żukowski, Kosmpolityzm i postmodernizm a ład światowy, Wyd. Scholar, Warszawa 2009. 114 Zob. np. Charles Beitz, Political Theory and International Relations, Princeton University Press 1999; Chris Brown, International Political Theory and the Idea of World Community, [w:] Ken Booth, Steve Smith, International Relations Theory Today, Cambridge 1995, s. 90-109. (I inne teksty z tego zbioru). 52 stosunków międzynarodowych, które można sklasyfikować w następujący sposób:  wiarygodność dyscypliny NSM (precyzyjny język analizy, zdefiniowany przedmiot badania, czytelna mapa struktur teoretyzowania);  zakres i sposób badań zjawisk złożonych (np. kształt procesów integracyjnych, działalność organizacji międzynarodowych, ewolucja struktur bezpieczeństwa);  przyszłość NSM (zdolność do obserwacji współzależności globalnych, relacje teoretyczne z innymi dyscyplinami, praktyczne aspekty wykorzystywania wiedzy o stosunkach międzynarodowych w edukacji, debatach nad rozwojem, kulturą i konfliktami społecznymi). Powyższe kwestie nie wyczerpują tematu. Podczas analizowania poszczególnych koncepcji, wykorzystujących pojęcie systemu w rozmaitych konfiguracjach, należy zadać szereg pytań, umożliwiających porównanie tych kategorii, zdefiniowanie ich roli i użyteczności pod kątem realizacji podstawowych celów nauki, jakimi są: obserwacja, opis, wyjaśnianie oraz przewidywanie. Tabela.10 Pytania istotne podczas analizy przypadków zastosowania kategorii systemu 1. Jaki jest charakter teorii, w której zastosowano daną kategorię systemu? 2. Jak jest rozumiane pojęcie systemu – czy jest definiowalne? 3. Jakie zjawiska opisuje dana kategoria systemu? 4. Jakie są ograniczniki tej kategorii? 5. Jakie są uwarunkowania stosowania tej kategorii? 6. Do jakich innych pojęć odnosi się system, jakie jest jego miejsce w siatce pojęciowej? 7. Jaka jest (także potencjalna) efektywność zastosowania kategorii systemu? 8. Czy określone rozumienie kategorii systemu nadaje się do innych rodzajów analizy? 9. Czy jest możliwa krytyka zastosowania danego systemu? Źródło: opracowanie własne Z uwagi na wielopłaszczyznowość zjawiska, koniecznym wydaje się sformułowanie w niniejszej rozprawie wiarygodnego modelu teoretycznego, 55 odnoszą się one zarówno do ogólnie przyjętych zasad postępowania badacza(np. wybrane przez badacza kategorie i teorie), jak też zasad przyjmowanych przez podmioty badane w swoim działaniu (np. wyznawane przez dane państwo priorytety w realizacji polityki zagranicznej). Uwzględnione są zatem kwestie sposobów badania faktów, jak też ich interpretacji w gronie badaczy. Zintegrowana analiza pozwoliłaby zatem na badania zarówno faktów, jak i myślenia o faktach. Nie jest to bynajmniej apel o oddzielanie faktów od opinii, ale wręcz przeciwnie, próba połączenia obu zjawisk w ramach jednej teorii. Podejście to opiera się na wynikach badań teoretycznych, rozwijanych w niniejszej rozprawie. Badacze stosunków międzynarodowych analizują często wydarzenia, dokumenty, raporty i wystąpienia. Badanie tego typu źródeł wskazuje na nierozłączność istnienia faktów do analizy (czynnik obiektywizujący) i ich analizy (myślenie o faktach, proces teoretyczny, czynnik subiektywizujący). Jako, że dorobek nauk społecznych uważany jest za intersubiektywny (wiedza pozyskiwana jest w wyniku zastosowania różnych metod i teorii), również i wykorzystanie pojęć winno przede wszystkim łączyć, a nie dzielić. System międzynarodowy, zarówno w ujęciu metodologicznym (mapa teoretyczna), jak i ontologicznym (zbiór faktów i analiz), stanowi efekt wyboru i konceptualizacji danych, tworzących struktury – czyli konstrukcje analityczne o charakterze syndromatycznym. System od momentu swego debiutu w naukach społecznych zawsze stanowił konstrukcję analityczną (a więc pojęciową!) faktów i ich analizy. Spójność systemu – zarówno logiczna, jak i merytoryczna - bywa różna w ujęciach badaczy, gdyż w badaniach stosunków międzynarodowych mamy do czynienia z wieloma podejściami teoretycznymi, szkołami interpretacji danych oraz -–co najbardziej podstawowe – rozmaitymi zainteresowaniami badawczymi. Rozważamy ten problem w niniejszej rozprawie na kilku przykładach. Niemniej jednak, wskazujemy, że pojemność tej kategorii pozwala tworzyć dowolne konfiguracje teorii, metod i ich zastosowania w odniesieniu do realnych zdarzeń (rzeczywistości). Znaczenie realnych zdarzeń zawsze odgrywało rolę podstawowego kontekstu badań. W odniesieniu do kryteriów czasoprzestrzennych systemy 56 międzynarodowe dzieli się w literaturze np. na systemy globalne (zasady regulujące relacje wielu podmiotów na skalę całej planety), jak też regionalne (zasady organizujące relacje kilku podmiotów na ograniczonej przestrzeni). Systemy międzynarodowe są również kontekstualizowane przez historię, geografię oraz kultury polityczne, tworzące rozmaite typy struktur i relacji, uznawanych w tradycji badań NSM118. Jak widać, zarówno uwarunkowania teoretyczne (czynnik internalizacyjny - budowanie teorii), jak i praktyczne (czynnik eksternalizacyjny, bieg wydarzeń niezależny od badacza, ale obserwowany przezeń) mają równe znaczenie dla powodzenia dobrej teorii. Oznacza to również, że proponowane w rozprawie rozumienie kategorii systemu międzynarodowego może odegrać ważną rolę w rozwoju współczesnych badań nad stosunkami międzynarodowymi. 118 Kultury np. systemu w Chinach, Japonii i Europie. Erik Ringmar, “Performing International Systems: Two East-Asian Alternatives to the Westphalian Order”,International Organization, vol.66, no.1, (2012), s. 1-16. 57 Rozdział II. Konceptualizacja kategorii systemu międzynarodowego 1. Uwarunkowania pierwszych koncepcji systemowych Historia ogólnych teorii systemowych zawdzięcza sporo myślicielom z kilku dyscyplin nauki, do ich grona zaliczyć można takich badaczy jak filozof Albert N. Withead, biolog Ludwig von Bertalanffy, matematyk Anatol Rapaport, czy ekonomista Kenneth Boulding119. Koncepcja kategorii systemu i projekt jego zastosowania w badaniach naukowych zostały przedstawione przed II wojną światową przez Ludwiga von Bertalanffy’ego, który uważał, że nauka, jako spójny rodzaj działalności, wytwarzany przez ludzi, powinna posiadać jednolitą budowę. Uprawianie nauki wiąże się z realizacją i przestrzeganiem pewnych zasad myślenia oraz rozwiązywania problemów. Koncepcja ta była odpowiedzią na postępującą fragmentację badań naukowych oraz wzajemną izolację nauk przyrodniczych i humanistycznych120. W okresie międzywojnia badacze obserwowali rosnącą specjalizację dyscyplin naukowych, wyodrębnianie się nowych pól badawczych oraz liczne spory wokół ich tożsamości, jak też samej koncepcji naukowości. Pokłosiem nowych problemów był dynamiczny rozwój dwudziestowiecznej filozofii nauki121. Koncepcja połączenia nauk w jeden konglomerat idei zaowocowała próbą stworzenia „mapy nauk”, opartej o koncepcję systemu, wykorzystywaną dotąd w biologii. W odpowiedzi na postępującą specjalizację dyscyplin naukowych Bertalanffy stworzył tzw. ogólną teorię systemów (Allgemeine Systemlehre, spopularyzowaną później jako General Systems Theory, GST). Teoria ta opierała się na rozumieniu świata jako pewnego rodzaju organizacji, która w sposób uporządkowany jest badana przez nauki. Ludzkie działania w świecie podlegają 119 Janusz Stefanowicz, Anatomia polityki międzynarodowej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2001, s. 22-23. 120 Alexander Laszlo, Stanley Krippner, System Theories: Their Origins, Foundations and Development w: J. Scott Jordan (red.), System Theories and A Priori Aspects of Perception, Amsterdam 1998, s. 50. 121 Por. Adam Grobler, Metodologia nauk, Wydawnictwo Aureus, Kraków 2006. 60 reguły całej konstrukcji teoretycznej, czyli zasady/idee systemowe. GST stała się regułą metodologiczną. Metodologia to bowiem coś szerszego znaczeniowo, niż technika badawcza. Przyjęta przez naukowca metodologia badań, nawet bezpośrednio zastosowana, nie daje konkretnych rezultatów. W ten sposób metoda systemowa stała się raczej regułą porządkowania treści naukowych, nie implikując zastosowania konkretnych technik. Powyższa informacja okazała się szczególnie ważna w naukach społecznych. Złożone byty i organizacje społeczne, rozpatrywane w kategoriach systemowych posiadają swoją celowość, ulokowaną na trzech poziomach: celu (purpose) systemu, celu jego komponentów oraz supra- systemu nad nim (może być nim sam badacz, dysponujący określonymi regułami postępowania). W związku z powyższym metoda systemowa mogła być zdefiniowana jako „modelowanie kompleksowych bytów, będących wytworami interakcji poszczególnych komponentów poprzez abstrahowanie (abstracting) z określonych detali struktur i komponentów oraz koncentrowanie się na dynamice określającej funkcje, własności i relacje wewnętrzne oraz zewnętrzne systemu”127. Powyższa definicja nosi w sobie cechy panującego w połowie XX wieku behawioralizmu, aczkolwiek z czasem (popularyzacja falsyfikacjonizmu Karla R. Poppera) kluczowa stała się kwestia stosunku teorii systemowych do badań nad ludzką percepcją. Współczesne dyscypliny nauk społecznych starają się wiarygodnie interpretować znaczenia i wartości zmian społecznych, zarówno w mikro- jak i makroskali. Dotyczy to również w sposób wyraźny badań nad stosunkami międzynarodowymi. Klasyczna analiza stosuje trzyczęściowe podejście: dekonstrukcja tego, co ma być wyjaśnione; sformułowanie wyjaśnień dotyczących zachowań lub własności komponentów systemu, rozpatrywanych osobno; przekształcenie wyjaśnień w syntezę w której ramach następuje zagregowane rozumienie całości. Teoretycy systemów wyróżniali na gruncie nauk kilka rodzajów systemów i wynikających z nich metod analizy systemowej:  twarde podejścia systemowe (teorie systemowe w inżynierii)  miękkie podejścia systemowe (np. psychologia) 127 Por. Ibidem, s. 60-63. 61  mieszanepodejścia (np. analiza decyzyjna)128. Nauki społeczne były klasyfikowane w ostatniej grupie. Popularyzacją GST w analizie decyzyjnej zajmował się m.in. politolog Edward S. Quade, założyciel Międzynarodowego Instytutu Stosowanej Analizy Systemowej. Definiował on analizę systemową jako: „działanie mające na celu dostarczenie wskazówek do podjęcia decyzji, poprzez generowane i odpowiednie przedstawienie informacji związanej z zagadnieniem, którego decyzja dotyczy”129.Analiza systemowa była więc przedstawiana jako analiza decyzyjna tworzona na styku nauk politycznych i zarządzania, jej rolą było animowanie praktycznej współpracy decydentów ze środowiskiem nauk społecznych. Zdaniem Andrzeja Straszaka analiza systemowa tego typu wywodzi się z badań prowadzonych przez korporację RAND, która w okresie zimnej wojny współtworzyła interdyscyplinarne zaplecze analityczne amerykańskich decydentów w sprawach politycznych i wojskowych130. Popularyzacja tego typu przedsięwzięć wpłynęła na program badawczy amerykańskiej nauki o stosunkach międzynarodowych, od czasów zimnej wojny skupiony w dużej części na analizie strategicznej stosunków międzynarodowych. Związki pomiędzy polityką a środowiskiem amerykańskich nauk (nie tylko społecznych) obrazują rozmiary ilości uczonych (ponad 150 tys. osób!), zatrudnionych do celów ekspercko-doradczych w instytucjach rządu amerykańskiego131. Na gruncie nauk społecznych, teorie systemowe przyczyniły się do zmiany postrzegania zjawisk społecznych, które zaczęły być postrzegane w sposób kompleksowy jako system współzależnych i pozostających w interakcji 128 Ibidem, s. 62-65. 129 Edward S. Quade, Analiza systemowa. Możliwości i ograniczenia, w: Władysław Findeisen, op. cit., s. 13. 130 Andrzej Straszak, „Dziedziny i przykłady zastosowań analizy systemowej”, w: W. Findeisen, op. cit., s. 58-61. 131Avery Leiserson, “Scientists and Policy Progress”, The American Political Science Review, t. 59, nr.2/1965, s. 411-412. Według danych przytaczanych przez Leisersona na przełomie 1960 i 1961 roku w Stanach Zjednoczonych pracowało blisko 387,000 badaczy finansowanych przez federalne fundusze na rzecz badań i rozwoju. Około 201 000 z nich było zarejestrowanych w rządowych bazach danych The National Register of Scientific and Technical Personnel. Co ważne, około 155 000 inżynierów i naukowców było zatrudnionych bezpośrednio przez administrację prezydencką. 62 problemów. Podejście to antycypuje liczne procesy. Ludzie angażują się w ustalone systemy działań, jak również ewoluuje ich wiedza na różne tematy, w rezultacie formuje się całokształt kultury o rysach ewolucyjnych (evolutionary design). Kultura ewoluująca wykształca kompetencję ewolucyjną, odnoszącą się do samo-aktualizacji, prowadzącej przez przemiany wiedzy, umiejętności, postaw, wartości niezbędnych dla koewolucyjnych zachowań oraz zrównoważonych modeli istnienia. Monitorowanie tych aspektów w badaniu jednostek, grup i większych całości może być uważane za proces badania adaptacji, zapewniające utrzymanie otoczenia. Analiza systemowa tego typu pozwala zidentyfikować możliwości dynamicznej stabilności i samowystarczalności grup w interakcji z otoczeniem w określonym miejscu i czasie. Zauważalne tu biologiczne korzenie koncepcji Bertalanffy’ego odwołały się w tym zakresie do pojęcia percepcji, rozumianego jako przetwarzanie informacji odbieranej przez zmysły w celu uzyskania rozpoznanych wzorców znaczeniowych. Powstałe na tej kanwie w późniejszym okresie koncepcje map poznawczych, umożliwiające badanie zmian społeczeństw, nie zostały jednak wykorzystane we wczesnych wzorcach analizy relacji międzynarodowych z kilku powodów, o których poniżej. Pierwsze teorie stosunków międzynarodowych odwoływały się do koncepcji systemowej przede wszystkim w zakresie definiowania struktury elementów i celów badawczych dyscypliny, ograniczonych zresztą zasadami, wynikającymi z przyjętych przez badaczy założeń na temat przedmiotu badań. Dużo szerzej czerpano z koncepcji systemowych ekonomisty Kennetha Bouldinga, który przyjął analizy Bertalanffy’ego do badań nad zachowaniami społecznymi132. Boulding uważał, iż GST nie powstała po to by zastąpić inne teorie ani by zostać „teorią wszystkiego”. Każda dyscyplina, jak mniemał, odwołuje się bowiem do innych segmentów badań empirycznych. Niemniej jednak zwrócił uwagę na fakt, że każda z dyscyplin tworzy jakieś wzorce działania naukowego, każda jest elementem działania człowieka. Zdaniem Bouldinga identyfikowany i obserwowany przez badaczy połowy XX wieku kryzys nauki wynikał nade 132 Kenneth Boulding, “General System Theories – The Skeleton of Science”, Management Science, s. 197-208. 65 ostatecznych odpowiedzi na pytania, które zadają136. Nauki społeczne generują większą szansę na pewność, ale w wyniku zmienności podstawowych struktur ich przedmiotu badania, odpowiedzi te są często niepełne lub ulegają rozmaitym przekształceniom, wynikającym ze zmian samoistnych, jak i tych występujących w otoczeniu – na innych poziomach GST (zmiany w środowisku, genetyce, klimacie etc.). Rozwój uniwersalistycznych koncepcji systemu inspirował równoległe badania teoretyczne w zakresie nauk społecznych. Ogólna teoria systemów służyła badaczom jako bouldingowski szkielet nauki, gdy badania społeczne skupiały się na zastosowaniu konceptu systemu, dla określania zbiorowości społecznych różnego typu. O ile więc w teoriach typu GST pojęcie systemu pełni rolę narzędzia metodologicznego, porządkującego rozumienie ról i zadań poszczególnych nauk, o tyle w naukach społecznych zadaniem „systemów” staje się określanie i „mapowanie” konkretnych, wyodrębnianych przez badaczy zjawisk, procesów i grup społecznych. Pojęcie systemu szybko stosunkowo przenikało z badań przyrodniczych do dziedzin humanistycznych i trudno dziś wskazać jednolite przyczyny tego zjawiska. Należy jednak zwrócić uwagę, iż pojęcie systemu na gruncie np. antropologii, socjologii i politologii było stosowane przez badaczy orientacji pozytywistycznej, a więc sposobu myślenia wykluczającego twierdzenia metafizyczne filozofii spośród twierdzeń nauki137. Pozytywiści postrzegali bowiem filozofię jako dyscyplinę „pomocniczą”, której jedynym celem jest porządkowanie i klasyfikacja języka nauki. W połowie XX wieku kształtował się zatem „nowy język” nauk społecznych, szeroko korzystający z inspiracji „bardziej naukowych” dyscyplin przyrodniczych. Echem tego sporu na gruncie badań stosunków międzynarodowych miała stać się wówczas tzw. „druga debata” pomiędzy tradycjonalistami a zwolennikami modernizmu, o której będzie mowa 136 Jennifer Wilby, op. cit., s. 698-699. 137 Leszek Kołakowski, Filozofia pozytywistyczna – Od Hume’a do Koła Wiedeńskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 10-17. 66 w dalszej części tego rozdziału138. Jeden z wiodących badaczy spraw międzynarodowych tamtego okresu – politolog Morton Kaplan – uznawał m. in. fizykę za jedną z najbardziej skutecznych i wartościowych nauk. Inspiracja ta pozwoliła mu twierdzić, iż możliwie szybkie upodobnienie się języka nauk społecznych do aparatu pojęciowego „lepiej rozwiniętych” dyscyplin przyrodniczych, pozwoli wyjść naukom społecznym ze stanu ideologizacji i wynikającego z niej swoistego zacofania139. Pogląd taki – na gruncie filozofii nauki określany jako naturalizm – należy określić jako typowy dla ówczesnych zwolenników behawioralizmu / modernizmu140. Można więc wysunąć ostrożną tezę, iż obecność pojęcia systemu w naukach społecznych wynikła przede wszystkim z zapożyczenia z badań przyrodniczych w okresie ok. połowy XX wieku, gdyż to właśnie wtedy powstały pierwsze teorie systemowe na gruncie socjologii oraz nauk politycznych, w tym w badaniach stosunków międzynarodowych. Zastosowanie „teorii systemowych” umożliwiało ściślejsze określenie przedmiotu badań poszczególnych dyscyplin, podczas gdy sama kategoria systemu korespondowała z innymi pojęciami – takimi jak układ, zbiór, czy grupa. Ale to właśnie pojęcie systemu umożliwiało bardziej wielowymiarowe ujęcie całości społecznych w ich problematycznej – bo odmiennej od biologicznej - złożoności. Na gruncie socjologicznego funkcjonalizmu szeroką wizję systemów społecznych przedstawili między innymi Amerykanin Talcott Parsons oraz później, Niemiec Niklas Luhmann. Po raz pierwszy pojęcie systemu społecznego wprowadził Parsons w 1936 roku w pracy zatytułowanej The Structure of Social Action141. Na gruncie nauk politycznych analizy odwołujące się do kategorii systemu sformułowali m. in. David Easton, Karl Deutsch oraz Harold Lasswell. Pomimo, iż przedstawienie pokaźnego dorobku powyższych autorów nie jest 138 Hedley Bull, “International Theory – The Case for a Classical Approach”, World Politics, nr.3, t.18 / 1966, s. 361-377; Morton Kaplan, “The New Great Debate: Traditionalism vs. Science in International Relations”, World Politics, nr., t.19 / 1966, s. 1-20. 139 Morton Kaplan, “Balance of Power, Bipolarity and other Models of International Systems”, American Political Science Review, nr.3, t.51, s. 684-686. 140 David Sanders, “Behawioralizm”w: David Marsh, Gerry Stoker (red.) Teorie i metody w naukach politycznych, Kraków 2006, s. 44-48. 141Systems Analysis, w: Iain McLean, Alistair McMillan, op. cit., s. 530. 67 możliwe w niniejszej pracy nawet choćby w stopniu ogólnym, autor skupi się na próbach konceptualizacji samej kategorii systemu dla potrzeb nauk społecznych i politycznych. Zasadniczo prace tych autorów tworzą bezpośredni kontekst dla refleksji podejmowanej w ramach badań systemowych nad stosunkami międzynarodowymi. Jedno z głównych dzieł Talcotta Parsonsa, stanowiące zręby konstrukcji systemów w naukach społecznych to The Social System, wydane w Nowym Jorku w 1951 roku142. Parsons podjął w nim próbę zbudowania ogólnej teorii socjologicznej, który to cel przyświecał mu przez blisko pięćdziesiąt lat143. System miała tworzyć zarówno dyscyplina (jako system teoretyczny), jak i jej przedmiot badań (tytułowy system społeczny), który lider funkcjonalizmu określał jako wielość aktorów, pozostających ze sobą we wzajemnych interakcjach, kierujących się optymalnych poczuciem korzyści, w ramach systemu kulturowo ustrukturyzowanych symboli. Działania ludzi w ramach systemu społecznego, opisane w dalszych pracach Parsonsa, wynikają zawsze z jakichś założonych przez człowieka celów, wiedzy i motywacji. System społeczny opierał się na strukturze wzorów stosunków między aktorami i ich rolami. Parsons uważał, że system jest całością nieredukowalną do właściwości jego części składowych. System stał się więc narzędziem analitycznym, którego zastosowanie nie wymagało zajmowania stanowiska w sporze filozoficznym o charakter rzeczywistości. Zauważalne jest tu odejście Parsonsa od czysto pozytywistycznego – radykalnie nominalistycznego rozumienia pojęć nauki. System społeczny był bowiem konstrukcją idealistyczną i nieempiryczną144. Aby system społeczny w rozumieniu Parsonsa „funkcjonował”, musi być zdolny do adaptacji (podsystem ekonomiczny), osiągania celów (podsystem polityczny), integracji (podsystem edukacyjny) i utrzymywania wzorców 142 Talcott Parsons, System społeczny, tłum. M. Kaczmarczyk, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2009. 143 Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 813-815. 144 Systems Analysis, I. McLean, A. McMillan, op. cit., s. 530. 70 poznaniu fundamentalnych zasad społeczeństw ludzkich. W koncepcjach obu wielkich socjologów system jest pojęciem porządkującym reguły funkcjonowania całości społecznych, kluczową kategorią analityczną, nie posiadającą jednak empirycznej egzemplifikacji150. Koncepcje politologiczne powstałe, podobnie jak systemowe prace Parsonsa, w połowie XX stulecia, przyjęły węższe pole badań niż można zaobserwować w koncepcjach socjologicznych. Przedmiot badań nauk politycznych stanowią instytucje polityczne związane z procesami sprawowania władzy151. Teorie polityczne czasów nowożytnych, przez setki lat związane z filozofią polityki, za szczególny przedmiot rozważań politycznych przyjęły kształtujące się po XVII-XVIII wieku państwo narodowe oraz postępujące po okresie rewolucji francuskiej procesy demokratyzacji władz politycznych w Europie, a następnie na świecie152. Podstawową domeną nauk politycznych pozostaje analiza tego, co „polityczne”, a więc różnic pomiędzy ludźmi, wpływających na ich wzajemne relacje statusowe władzy i podporządkowania153. Dużą zmianą w obszarze nauk politycznych, było ich dążenie do utworzenie pełnoprawnej, samodzielnej dyscypliny naukowej. Przedmiotem badania nowej dziedziny, jaką miała stać się political sciencestał się tzw. system polityczny, którego koncepcję w roku 1953 przedstawił David Easton154. 150 Jerzy Szacki, op. cit., s. 939. 151 Tadeusz Klementewicz, Rozumienie …, s. 33. 152 Immanuel Wallerstein, Europejski uniwersalizm. Retoryka władzy, tłum. A. Ostolski, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2007, s. 65-85. 153 Por. Marek Cichocki, w: Carl Schmitt, Teologia polityczna i inne pisma, Kraków 2000, s. 20- 28. 154 David Easton, The Political System: An Inquiry into the State of Political Science. New York: Alfed Knopf 1953. 71 Rycina 5. System polityczny według Davida Eastona Źródło: Oprac. na podst. M. Chmaj, M. Żmigrodzki, Wprowadzenie do teorii polityki, Lublin 1996, s. 44-46. Easton zdecydował się zachować pojęciowy starszych badań z obszaru myśli politycznej, włączając do niego elementy analizy systemowej, którą zdefiniował, podobnie zresztą jak Parsons, jako ramy konceptualne dla nowej dyscypliny155. Istota systemu politycznego wyraża się zarówno w pojmowaniu zjawiska polityki jako dystrybucji cenionych społecznie wartości, jak i w postępowaniu decydentów politycznych, konfrontowanych z potrzebami i celami, wynikającymi z popytu i poparcia rządzonych. System polityczny stanowi mechanizm radzenia sobie przez instytucje władzy politycznej z potrzebami ludności – odpowiada bowiem na bodźce związane z tymi potrzebami, kreując ich zaspokojenie oraz stymulując zmiany w otoczeniu danej populacji (tzw. sprzężenie zwrotne). Otoczenie ma charakter środowiska lokalnego, krajowego i międzypaństwowego, względem oczywiście ośrodka centralnego danej wspólnoty politycznej. Jak zauważył Klaus von Beyme, lata pięćdziesiąte były w naukach politycznych czasem odwrotu od tradycyjnie rozumianych kategorii badawczych. Okres trwania hitlerowskich Niemiec oraz rozprzestrzenienie się ustrojów autorytarnych wpłynęło na język badań politycznych. Ideologizowane przez polityków pojęcia państwa i narodu budziły niechęć badaczy polityki, co 155 Richard Chadwick, Systems Approaches to Understanding International Relations, http://www.hawaii.edu/intlrel/pols635f/IRsystems.htm System polityczny Sprzężenie zwrotne „Wejście” „Wyjście” Żądanie Poparcie 72 podobnie jak rozwój badań przyrodniczych i renesans idei pozytywizmu, mogło wpłynąć na język pojęciowy politologii156. Koncepcja Eastona angażuje, obok pojęcia systemu, również idee uznane w dotychczasowej filozofii polityki, takie jak koncepcje potęgi i wpływu opracowane przez Harolda Lasswella oraz Roberta Dahla oraz koncepcja władzy jako autorytetu, zdefiniowana wcześniej przez socjologa Maxa Webera157. Pojęcia władzy, autorytetu i potęgi wskazują na podstawowe zasady, umożliwiające trwanie nowoczesnego „systemu politycznego”. System ów składa się z kilku poziomów a są nimi (por. ryc. 4): poziom instytucji władzy, poziom zasad polityki oraz wspólnoty politycznej, tworzącej populację, wyodrębniając dany system terytorialnie i funkcjonalnie od otoczenia. Analityczny koncept systemu sformułowany przez Eastona był stosunkowo prostym, acz efektywnym sposobem na ukazanie fenomenu sprawowania władzy i jej procesualności, opartej na względnym, okresowo otrzymywanym poparciu społecznym (legitymizacja) oraz określonych zasobach materialnych i symbolicznych, definiowanych jako zasady/wartości polityki. System polityczny tworzył więc ramy dla identyfikacji procesów sprawowania władzy oraz wartości politycznych. Samo pojęcie systemu politycznego pozostaje przy tym abstraktem, nie odwołuje się bowiem do konkretnego bytu politycznego – np. państwa – ale bezpośrednio do zdefiniowanego procesu uprawiania polityki (dystrybucja wartości) w obszarze wybranych przez badacza instytucji. Projekt Eastona, wyłożony przez niego w kolejnych monografiach stał się rdzeniem współczesnych nauk politycznych i punktem wyjścia dla systemowego i funkcjonalnego ujmowania zjawisk politycznych158. Wpłynął również na badania stosunków międzynarodowych, o czym poniżej. 156 Klaus v. Beyme, Współczesne teorie polityczne, Wydawnictwo Naukowe Scholar Warszawa 2005, s. 20-25. 157 Richard Chadwick, Systems Approaches,… op. cit. 158 Koncepcje Eastona znajdują swoje miejsce w niemal każdym dostępnym podręczniku z zakresu nauk o polityce / podstaw teorii polityki. 75 Zwraca się tym samym uwagę, iż rozwój nacjonalistyczno-rasistowskiej geopolityki w międzywojennych Niemczech oraz inspirowanych ideą uniwersalnego pokoju badań nad stosunkami międzynarodowymi w krajach dawnej Ententy wynikał z odmiennego postrzegania rzeczywistości powojennej164. Obie formacje intelektualne, wyrosłe na gruncie pokoju wersalskiego, pomimo ewidentnych tendencji normatywnych, były pierwszymi całościowymi wizjami ładu międzynarodowego i globalnego. Wojna przyniosła rozmaite korzyści i straty różnym państwom. Anglosasom trudno było więc przekonać np. kraje Europy Środkowej (terytorium dawnego sojuszu Państw Centralnych), że konflikt 1914-1918 był nierozsądny, niepotrzebny i nie należy go powtarzać w przyszłości. Wielość sposobów postrzegania powojennego świata sprawiała, że „pokój” był konceptem kontrowersyjnym i nie ewoluował w samodzielny obszar badań naukowych. Co więcej, idea pokoju i ładu międzynarodowego stawała się stopniowo zakładnikiem rozbieżnych interesów ówczesnych władz głównych podmiotów stosunków międzynarodowych. Twierdzenie Edwarda H. Carra, iż to praktyka kreuje teorie polityczne, nie zaś odwrotnie, sformułowane wiosną 1939 roku, stało się jasne wraz z wybuchem kolejnej wojny światowej165. Wybuch oraz szeroko pojęte konsekwencje II wojny światowej, powstanie Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz rewolucja nuklearna spowodowały kolejne zmiany w myśleniu o stosunkach międzynarodowych166. Tuż przed wybuchem tej wojny wielu badaczy opuściło Europę Zachodnią, udając się m. in. do Stanów Zjednoczonych, co znacząco zmieniło krajobraz intelektualny w badaniach nad stosunkami międzynarodowymi w tym kraju167. Badacze europejscy, zwłaszcza niemieckiego pochodzenia, zaszczepili w Ameryce podstawowe zasady europejskich stosunków międzynarodowych, takie jak 164 Komentarze nt. geopolityki nazistowskiej w polskiej literaturze przedmiotu, zob. Roman Kuźniar, Polityka i siła. Zarys studiów strategicznych, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005, s. 62-69. 165 E. Carr, op. cit. 166 Zob. Bernard Brodie, “Development of Nuclear Strategy”, International Security, nr. 2, t.4/1978, s. 65-83. 167 Zob. Informacje o szkole chicagowskiej, William T. Fox, Pluralism, “The Science of Politics, and the World System”, World Politics, nr. 4, t. 27 / 1975, s. 597-611. 76 odwołanie do tradycji realizmu politycznego, ideę polityki siły czy doktrynę tzw. równowagi sił, inspirowaną przez XIX wieczny europejski „koncert mocarstw”. Bezprecedensowy wzrost bogactwa oraz znaczenia politycznego powojennych USA, masowy udział badaczy z wielu obszarów nauk politycznych w zarządzaniu wysiłkiem zbrojnym Waszyngtonu, jak i postępująca ekspertyzacja życia politycznego Ameryki – sprawiły, iż powojenna refleksja nad polityczno- gospodarczym porządkiem międzynarodowym została trwale powiązana z naukami politycznymi168. Żywotne zainteresowanie Stanów Zjednoczonych problematyką wojny i pokoju u progu okresu tzw. zimnej wojny zrodziło potrzebę instytucjonalizacji naukowej refleksji nad stosunkami międzynarodowymi. Podobną potrzebę wskazywały agendy Organizacji Narodów Zjednoczonych169. Oznaczało to zarówno konieczność określenia priorytetowych przedmiotów badania tej dyscypliny, jak dokonania wyboru metod badawczych, sygnujących jej samodzielność. Jedną z najbardziej interesujących propozycji, stanowiła analiza systemowa. Powszechny we współczesnej nauce o stosunkach międzynarodowych jest pogląd, iż powstanie i wyodrębnienie się tej dyscypliny „w sensie kuhnowskim” zostało zapoczątkowane przez uporządkowanie tradycyjnej refleksji realizmu politycznego w zakresie stosunków międzynarodowych, zaproponowane przez Hansa J. Morgenthau170. Morgenthau za cel swojej publikacji uznał stworzenie wiarygodnej „teorii polityki międzynarodowej”. Jego praca, zatytułowana Politics Among Nations uporządkowała kluczowe powojenne kategorie pojęciowe oraz stała się wiodącym podręcznikiem, stosowanym w teoretycznej analizie spraw międzynarodowych. Książka ta nie tylko umiejętnie identyfikowała rozmaite tradycje myśli politycznej poprzez stworzenie modelu tradycji analitycznych realizmu i idealizmu, ale też wskazywała na wiodące problemy zachowań państw 168 Zob. Norman Palmer, “The Study of International Relations in the United States: Perspectives of a Half Century”, International Studies Quarterly, nr.3/1980. 169 Ibidem. 170 Por. Jacek Czaputowicz, s. 77. 77 na arenie międzynarodowej171. Zdaniem Kaleviego Holstiego kluczowa rola Hansa Morgenthau dla rozwoju metodycznych badań nad stosunkami międzynarodowymi wynikała zarówno ze skutecznego wykorzystania tradycji realizmu politycznego, jak i całkowicie odmiennego niż przedwojenne rozumienia realiów strategii międzynarodowych państw172. Zdaniem Morgenthau’a rozumienie polityki (w tym też „polityki między narodami”) powinno wynikać z racjonalnej analizy zobiektywizowanych danych. Źródłem obiektywności badacza stosunków międzynarodowych, pozwalającym mu na lepsze niż u polityków dostrzeganie i interpretowanie zjawisk międzynarodowych, była racjonalność. Badacz przy pomocy czytelnych kategorii pojęciowych powinien z powodzeniem określać rolę i znaczenie konkretnych wydarzeń politycznych. Rdzeniem analizy politycznej stosunków międzynarodowych oraz wyróżnikiem jej samodzielności stała się kategoria potęgi państwa, rozumiana jako podstawowy cel dążeń, określanych jako polityczne. Kategoria potęgi zbudowana została przez Morgenthau jako uniwersalny konstrukt i punkt oparcia nauk politycznych na wzór podobnych struktur pojęciowych w psychologii (badającej dążenie człowieka do samorealizacji) oraz ekonomii (zakładającej podobne dążenie do maksymalizacji zysku). Pomimo uwag ówczesnych badaczy, iż „potęga” nie została zdefiniowana w sposób jasny, nie kwestionowano jej zasadności jako podstawowego konstruktu „nauki o polityce międzynarodowej”173. Wprowadzenie potrzeby obiektywizacji obserwacji według wskazań rozumu nawiązywało do tradycji Machiavellego. Przedwojenne próby wyjaśniania specyfiki stosunków międzynarodowych nie próbowały tworzyć samodzielnej teorii w postaci pytań, stwierdzeń przyczynowych i generalizacji. Sytuację tą zmienił Morgenthau uznając, że właściwie sformułowana teoria powinna przede wszystkim porządkować materiały i fakty doświadczenia. Celem 171 Wyd. polskie, H. J. Morgenthau, Polityka między narodami. Walka o potęgę i pokój, tłum. R. Włoch, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2010, zob. rdz.1-2. 172 Kalevi H. Holsti, “Retreat from Utopia: International Relations Theory: 1945-1970”, Canadian Journal of Political Science, nr.2, t. 4, 1971, s. 165-177. 173 Stanley Hoffman, “International Relations: Long Road to Theory”, World Politics, t.11, nr. 3 (1959), s. 351-353, Ghazi A.R. Algosaibi, “The Theory of International Relations: Hans J. Morgenthau and his Critics”, Background, t.8, nr.4 (1965), s. 221-256. 80 w cudzysłowie) są stosunkowo młodą ideą w porównaniu np. z badaniem handlu międzynarodowego a pojawienie się tej kategorii pozwala zadawać pytanie o teorię nowej, młodej dyscypliny i jej przyszłość178. Dla pomyślnego jej rozwoju należało precyzyjnie zdefiniować podstawowe kategorie pojęciowe. Najbardziej popularną koncepcją systemu z tego okresu wydaje się analiza Mortona Kaplana, której wstępny zarys przedstawił on w 1957 roku na łamach American Political Science Review a następnie opublikował w monografii pt. System and Process in International Relations179. Tabela 14. Koncepcja systemu międzynarodowego według Mortona Kaplana Założenia teorii systemowej stosunków międzynarodowych  istnieją obserwowalne i powtarzalne zachowania w stosunkach międzynarodowych  istniejące wzorce składają się z elementów, które można zidentyfikować  wzorce zachowań międzynarodowych są uwarunkowane miejscem w systemie  zachowania międzynarodowe mogą być stymulowane przez kwestie podnoszone już przez politologów, takie jak: zdolności wojskowe i ekonomiczne, zmiany w komunikacji, technologii i demografii Źródło: Opracowanie własne na podstawie M. Kaplan, Balance of Power, Bipolarity and Other Models of International Systems, “The American Political Science Review”, t.51, nr.3 (1957), s.684-695. Morton Kaplan przedstawił w swojej pracy przykłady zmiennych, reguły transformacji systemu oraz poziomy zdolności oddziaływania w systemie, jak również sformułował sześć modeli systemu międzynarodowego. Modele systemu równowagi sił i systemu dwubiegunowego w wariancie luźnym, stanowiły próbę odzwierciedlenia ówczesnej rzeczywistości, pozostałe propozycje modeli były konstrukcjami teoretycznymi: model dwubiegunowy w wariancie ścisłym, system uniwersalny, system hierarchiczny oraz system jednostronnego weta. Koncepcja modeli stosunków międzynarodowych według Kaplana do dziś pozostaje jednym z obowiązkowych punktów na mapie rozwoju teorii stosunków 178 Klaus Knorr, Sidney Verba, “The International System: Theoretical Essays: Introduction”, World Politics, t.14, nr.1 (1961), s. 1-5. 179 Morton Kaplan, “Balance of Power, Bipolarity and Other Models of International Systems”, The American Political Science Review, t.51, nr.3 (1957), s. 684-695. 81 międzynarodowych, znajdując zastosowanie również we współczesnych analizach np. idei równowagi sił180. Kaplan uważał, iż skoro w innych dziedzinach wiedzy możliwe jest formułowanie systemowych koncepcji ustrojów politycznych, koncepcji rodziny to jak najbardziej możliwe jest wykorzystanie narzędzia systemowego do badań nad stosunkami międzynarodowymi. Jako, że główną wartością dla Kaplana (inspiracja fizyką) pozostawała obserwacja i przewidywanie rozwoju wydarzeń politycznych na skalę międzynarodową postanowił uczynić z tych wartości podstawową cechę modelowania stosunków międzynarodowych. Niemniej musiał przyznać, że złożoność i trudna do określenia liczba możliwych zmiennych znacząco ogranicza zdolności wyjaśniania szczegółowych wydarzeń politycznych. Pomimo sformułowania założeń stabilności i transformacji systemu – rozumianego jako model przedstawiający podstawowe uwarunkowania zachowań uczestników stosunków międzynarodowych – wiarygodna teoria mogła pozostawać jedynie na wysokim szczeblu ogólności. W powyższy sposób podstawowy dla kaplanowskiej analizy system równowagi sił był rozumiany jako system społeczny (nie zaś polityczny – państwa nie tworzą bowiem jednolitego organizmu międzynarodowego, na wzór krajowego systemu politycznego), ponieważ porządkował zachowania kilku niezależnych, rywalizujących podmiotów, zwanych „aktorami” których reguły postępowania zostały streszczone w sześciu punktach181. Reguły „systemowe” występują u Kaplana jako tzw. equilibria, współzależne zasady, co oznacza iż zmiana każdej z nich powoduje zmianę wszystkich pozostałych. System w rozumieniu Kaplana stawał się więc analitycznie wyodrębnionym zbiorem ogólnych zasad porządku międzynarodowego. Problemem teorii Kaplana, na który zwrócił uwagę Jay S. Goodman jest brak sformułowanych relacji pomiędzy uwarunkowaniami systemu międzynarodowego, a wspominanymi w analizie czynnikami wewnętrznymi (chodzi o kwestię poziomu analizy). Niejasne pozostaje również teoretyczne „pochodzenie” koncepcji systemów Kaplana182. 180 Zob. Dariusz Kondrakiewicz, Systemy równowagi sił w stosunkach…, op. cit. 181 Morton Kaplan, Balance… op. cit. 182 Jay S. Goodman, op. cit., s. 264-265. 82 Inne rozumienie systemu przedstawił Kenneth Waltz, próbujący wyjaśnić przyczyny występowania wojen między państwami183. Waltz doszedł do nowatorskiego podówczas wniosku, iż badaniach nad stosunkami międzynarodowymi stosuje się trojaką perspektywę, co w praktyce wpływa na jednostki analizy, będące wzorcami interpretacji działań politycznych. Wyodrębnił więc poziom jednostek ludzkich, poziom państwa i poziom międzynarodowy, stanowiące o optyce postrzegania stosunków międzynarodowych. Teorie interpretujące wydarzenia międzynarodowe z perspektywy natury ludzkiej dostrzegały zmiany stosunków międzynarodowych jako wyniki działań konkretnych ludzi lub poglądów na temat ludzkich działań. Przykładem teorii pierwszego poziomu były m. in. idee Reinholda Niebuhra, upatrującego przyczyn konfliktów międzynarodowych w słabości natury człowieka184. Teorie drugiego poziomu przyjęły za jednostkę analizy państwo i jego specyficzne cechy, powodujące określone zachowania na arenie międzynarodowej. Za przykładowe prace, poświęcone drugiemu poziomowi można uznać wspomnianą koncepcję Hansa Morgenthau’a oraz monografię Abramo F.K. Organskiego, który przyjąwszy potęgę za podstawowy zasób generujący zachowania polityczne w stosunkach międzynarodowych, uznał, że zachowania państw w SM są wypadkową ich względnego (względem innych państw) potencjału185. Interesującą pracę w tym zakresie przedstawił Arnold Wolfers, uznając politykę zagraniczną państw za kluczowy czynnik zmian w stosunkach międzynarodowych. Wolfers postulował stworzenie modelu państwa-aktora, z którego to modelu można było dedukować poszczególne zachowania państw. Sformułował przy tym koncepcję państwa jako tzw. kuli bilardowej, tłumacząc, iż badacze stosunków międzynarodowych nie są w stanie rzetelnie zbadać partykularnych sposobów działania jednostek ludzkich, toteż za przedmiot sensownego uogólnienia, także z porównawczej perspektywy, uznawał on 183 Kenneth N. Waltz, Man, The State…. op. cit. 184 Reinhold Niebuhr, The Moral Man and Immoral Society, Nowy Jork 1932, za Janusz Stefanowicz, Anatomia…op.cit.,s. 18. 185 Abramo F.K. Organski, World Politics, New York: Alred Knopf, 1958. 85 kompleksowy i całościowy ogląd rzeczywistości międzynarodowej pomimo faktu, iż w analizie systemowej trudno o stwierdzenia przyczynowe, dużo pewniejsze za to stwierdzenia dotyczące korelacji, co stanowi podstawę wartościowych przewidywań i symulacji188. Podsumowując swoje rozważania, pozostawił otwartą kwestię w przedmiocie jednostek analizy stosunków międzynarodowych, nie rozstrzygnąwszy kwestii, czy istnieje głębsza jakościowa różnica pomiędzy badaniem stosunków międzynarodowych a analizą porównawczą polityk zagranicznych poszczególnych państw. Zdaniem Singera, poziom systemu międzynarodowego i sub-systemowego stanowią również dwie strony jednej analizy i różnice w ich podejściach mają charakter subtelności. 3. Popularyzacja kategorii systemu międzynarodowego Podstawowym wyzwaniem dla kształtującej się dyscypliny stosunków międzynarodowych było jej samookreślenie względem głównych trendów w badaniach naukowych połowy XX wieku. Należy do nich zaliczyć wspomniane: ekspansję założeń ontologicznych i epistemologicznych pozytywizmu; dynamiczny rozwój nauk społecznych i politycznych oraz zmiany w języku pojęciowym tych nauk. Badacze stosunków międzynarodowych, pomimo odmiennych założeń teoriopoznawczych i metodologicznych zgadzali się co do podstawowych trudności, jakie niesie za sobą rozwój badań naukowych w okresie zimnej wojny. Obrazem tej zgody są dwa podejścia, sformułowane przez Stanleya Hoffmana oraz Mortona Kaplana189. Zasadniczym punktem odniesienia dla dyskusji o stanie dyscypliny stała się kategoria systemu międzynarodowego oraz relacje koncepcji teoretycznych nauki o stosunkach międzynarodowych z innymi dyscyplinami nauk społecznych. Morton Kaplan zadał pytanie o potrzebę istnienia teorii stosunków międzynarodowych. Rozstrzygnięcia wymagała kwestia czy przedmiot badania SM jest czymś wyróżnialnym, czy też korzysta się z niego tylko według doraźnych potrzeb i interesów do zaspokojenia których nie potrzeba stałej, 188 Joel David Singer, The Level of Analysis Problem in International Relations … s. 77-92. 189 Stanley Hoffman, International Relations: Long Road to Theory…op. cit, Morton Kaplan, “Is International Relations a Discipline?”, The Journal of Politics, t. 23, nr. 3 (1961), s. 462-476. 86 wyodrębnionej teorii, metod czy uogólnień? Zdaniem Kaplana, powstałe na początku XX wieku nowoczesne nauki polityczne też były kwestionowane, ale w ciągu kilku dekad stworzyły dorobek pozwalający na autonomię w rodzinie nauk humanistycznych. Co ważne, nauki polityczne pozwoliły na pogłębione badania nad stosunkami międzynarodowymi abstrahując od studiów nad historią dyplomacji. Stosunki międzynarodowe „oderwały się” od badań historii dyplomacji właśnie wtedy, gdy pojawiły się dojrzewające i interdyscyplinarne nauki polityczne. Według Kaplana pozwoliło to badaczom stosunków międzynarodowych odziedziczyć zasób wiedzy, pojęć oraz teorii, podczas gdy samo zjawisko „badań nad polityką międzynarodową” nie posiadało de facto tradycji analitycznej, do której można by się odwołać190. Tradycją analityczną uzasadniającą istnienie nowej dyscypliny mogły być koncepcje tzw. utopistów z lat 20. XX wieku, aczkolwiek celem tych projektów było sformułowanie strategii politycznych na rzecz pokoju światowego, aniżeli budowa dyscypliny badawczej. W rezultacie badania nad stosunkami międzynarodowymi do czasów pojawienia się teorii systemowych nie stworzyły wystarczającej materii do wyodrębnienia się samodzielnej dyscypliny. Główną przyczyną tego stanu rzeczy był braku rdzenia, jaki istniał (companion subject matter) w przypadku politologii. Na poparcie swojej tezy Kaplan przywołał przykłady innych dyscyplin nauk społecznych. Ekonomiczne instytucje mogą być bowiem badane zarówno przez ekonomistów, jak i psychologów (zachowania ekonomiczne), socjologów (instytucje społeczeństwa) i politologów (ekonomia a polityka), ale tylko praca ekonomisty jest ekonomią. Podobnie handel międzynarodowy może być badany przez ekonomistów, ruchy religijne przez socjologów, spory międzynarodowe przez psychologów a cechy sojuszów międzynarodowych – przez politologów191. Warunkiem naukowości dyscypliny jest posiadanie: przedmiotu badań, teorii, planów, umiejętności i technik. Próbując rozstrzygnąć dylemat relacji nauki o stosunkach międzynarodowych do szerszych nauk politycznych Kaplan uznał, iż jako, że większość badaczy stosunków międzynarodowych to politolodzy, 190 Por. Martin Wight, “Why is There no International Theory?”, International Relations, nr.2 (1960), s. 35-48. 191 Morton Kaplan, Is International… op. cit., s.464. 87 oznacza to iż dyscyplina NSM przyznała pierwszeństwo politycznym aspektom rzeczywistości międzynarodowej. Konstatacja autora System and Process in International Politics brzmiała, iż nowocześni badacze powinni chcieć, aby studenci znali podstawy ekonomii, psychologii i in. – ale używali tej wiedzy do analizowania głównie politycznych problemów. W związku z tym można potraktować NSM jako dyscyplinę nauk politycznych, tak jak astrofizyka jest dziedziną fizyki. Kaplan przypomniał, iż w badaniu stosunków międzynarodowych wykorzystuje się metody i techniki nauk politycznych, co doprowadziło do stanu, iż nie da się „zredukować” NSM do żadnej innej nauki niż nauki polityczne. Zmiany w stosunkach międzynarodowych mogą być spowodowane przez mnóstwo czynników, które badane są również przez badaczy historii najnowszej. Szansą dla stosunków międzynarodowych stało się więc wykorzystanie holistycznej analizy systemowej, odróżniającej się w sposób wyraźny, od idiograficznych studiów przypadku rodem z badań historiograficznych192. Dzięki temu nauki historyczne i społeczne mogą się uzupełniać. Zadaniem dyscypliny stosunków międzynarodowych jest sformułowanie analizy strategicznej oraz stworzenie katalogu tradycyjnych problemów, sformułowanych w oparciu o własne ujęcie i spoglądać na sprawy polityki z własnej perspektywy, tak jak to może czynić dziś ekonomia lub socjologia, badając wybrane problemy polityczne z własnej perspektywy. Wychodzący z podobnych przesłanek, ale dochodzący do odmiennych wniosków okazał się manifest Stanleya Hoffmana. Zdaniem Hoffmana stosunki międzynarodowe mogą i powinny być „wyizolowane” z nauk politycznych w celu budowy własnej teorii. Zgodnie z koncepcją D. Eastona, wedle której celem politologii jest badanie systemu politycznego, przedmiotem teorii stosunków międzynarodowych winno być badanie tego, co jest na zewnątrz systemu politycznego. Celem nowej dyscypliny powinna być zatem „analiza systemu międzynarodowego”. Polityka w stosunkach międzynarodowych ma bowiem odmienny charakter niż ta, prowadzona w warunkach zamkniętego, suwerennego 192 Morton Kaplan, Balance… op. cit., s. 694-695. 90 zbiór elementów, zabrakło jednak właściwie sformułowanych relacji między nimi. Zdaniem wspomnianego Hoffmana teoria Snydera była kolejną koncepcją promującą przewagę procedur systemowych nad treścią zjawisk polityki i komunikacji197. Teoria ta byłaby więc trudna do utrzymania przy założeniu, iż działanie w stosunkach międzynarodowych stanowi sieć świadomych decyzji podejmowanych przez podmioty. Statyczna teoria Snydera miała szansę zyskać uznanie w procesie opisu polityki zagranicznej, ale okazała się niewystarczająca dla interpretacji dynamicznych problemów i struktur stosunków międzynarodowych. Jedną z ciekawszych propozycji, godnych odnotowania w niniejszej pracy jest studium Quincy Wrighta, który zaproponował teorię pola, podobną do powyższych teorii „systemowych”198. Pole zostało zdefiniowane jako system określony przez czas i przestrzeń lub współrzędne analityczne, a także właściwości, stosunki i działania elementów. Pole geograficzne to aktualna i rzeczywista czasoprzestrzeń gdzie pojawiają się zdarzenia. Pole analityczne to analityczny system współrzędnych, zmienne zlokalizowane we wzajemnych stosunkach. Koncepcja wydaje się czymś pośrednim pomiędzy teoriami tradycyjnymi i modernistycznymi. Posługuje się bowiem językiem tradycyjnej analizy politologicznej, ale zawiera elementy myślenia systemowego. Syntetyczny obraz przedstawia tabela poniżej. Tabela 16. Teoria pola według Quincy Wrighta Sześć współrzędnych pola możliwości to:  Oś społecznej energii – postęp ekonomiczny  Oś społecznej elastyczności – decentralizacji politycznej  Oś współpracy  Oś siły Sześć współrzędnych pola wartości to:  Oś oceny rzeczywistości  Oś konkretności myślenia (od dedukcji do indukcji)  Oś celów działania (od kontemplacji do manipulacji)  Oś samoidentyfikacji 197 Stanley Hoffman, Ibidem. 198 Quincy Wright, The Study of International Relations, New York: Appleton-Century-Crofts 1957, za: Ziemowit J. Pietraś, Podstawy teorii…, s. 43-44. 91  Oś zasobów  Oś postępu technologicznego  Oś interpretacji interesów (od egoizmu do altruizmu)  Oś stosunku do świata Źródło: opracowanie własne na podstawie Quincy Wright, The Study of International Relations, New York: Appleton-Century-Crofts 1957, za: Ziemowit J. Pietraś, Podstawy teorii…, s. 43-44. Proces analizowania stosunków międzynarodowych poprzez „pole” opiera się na interpretacji danych, uszeregowanych według poszczególnych zmiennych (osi zawierających współrzędne). Interpretujemy zatem: zmiany pól, interakcje pól możliwości i wartości, interakcje pól geograficznym i analitycznym. Pomimo, iż koncepcja wydaje się ciekawa i stara się uchwycić problemy w ramach jednego schematu teoretycznego, brakuje jej twardego rdzenia, który odzwierciedlałby cele analizy i realne zachowania uczestników SM. Omówione podejścia systemowe stanowiły wprowadzenie do problemów teorii stosunków międzynarodowych. Z powyżej przytoczonych analiz treści pism głównych teoretyków okresu połowy XX wieku okazuje się, iż naukę o stosunkach międzynarodowych cechuje od początku pewien relatywizm i pluralizm (dodajmy, zwiększający się i poszerzający z biegiem dekad). Co więcej, omówione koncepcje i zarysowane problemy wskazują na cały szereg kwestii podejmowanych do dnia dzisiejszego w analizie stosunków międzynarodowych. Czym jest system? Jakie jest znaczenie teorii systemowych w interpretacji stosunków międzynarodowych? Czy formułowanie się nauki o stosunkach międzynarodowych w oparciu o teorie systemowe wpływa jeszcze dzisiaj na program badawczy tej dyscypliny? Kto jest podmiotem stosunków międzynarodowych, w jakim obszarze i w jakim zakresie? Jaki rodzaj analizy wybrać – empiryczną czy normatywną? Czy w ogóle istnieje w analizie ścisły podział na kryteria naukowe i nienaukowe? Ziemowit J. Pietraś postarał się wskazać w swojej pracy zasadnicze słabości amerykańskich koncepcji systemowych, zaliczył do nich:  globalizm – traktowanie SM tylko jako gry mocarstw opartej na układzie sił;  redukcjonizm –wiele modeli to triumf teorii nad treścią; 92  konserwatyzm – wiele modeli przyjmuje, że stabilność to cecha podstawowa systemów;  formalizm – negowanie znaczenia struktur społecznych199. Krytyka Pietrasia i jego dystans względem pierwszych teorii systemowych są zasadne, ponieważ prace wykorzystujące kategorię systemu redukowały problematykę stosunków międzynarodowych do gry mocarstw, były mało skomplikowane, traktowały również świat społeczny z wadliwie dużym uproszczeniem. Wskazówki te pozostają aktualne do dzisiaj, pojawiają się w krytyce ameryko-centryzmu patrzenia na świat, krytyce uproszczeń teorii czy postulatach o uwzględnienie dorobku innych nauk społecznych. Dość przypomnieć dyskusję wokół kontrowersyjnych publikacji Samuela Huntingtona i Francisa Fukuyamy na początku lat 90. XX wieku czy pracy Roberta Kagana z początku XXI wieku200. Podsumowanie Aby odpowiedzieć na pytania, zawarte w rozdziale pierwszym, należy dokonać pewnego podsumowania. Pierwsze teorie, w których zastosowano kategorię systemu były stosunkowo proste – ich receptą było ustalenie jak najmniejszej ilości współzależnych zmiennych, a nowa podówczas kategoria systemu zdawała się oferować przejrzystą mapę dla stworzenia siatki pojęć. Niemniej, już na poziomie opisu zjawisk teorie systemowe znacząco się różniły (opisywały np. konflikty zbrojne, ład, zachowania aktorów, próby budowy modeli bloków polityczno-militarnych), co wynikało z niepewnego statusu ówczesnej teorii stosunków międzynarodowych. Teorie systemowe w swej pierwotnej postaci miały szansę zapobiec rozdrobnieniu teoretycznemu w nowej dyscyplinie. Kategoria systemu zapewniała uporządkowanie obszaru badawczego, nie zapewniając jednak teorii 199 Ziemowit J. Pietraś, Podstawy teorii…, op. cit., s. 47. 200 Mowa naturalnie o Zderzeniu cywilizacji oraz Końcu historii. W przypadku Kagana mamy na myśli pracę Potęga i raj, wydaną również w Polsce w 2003 roku. 95 Rozdział III Neorealizm: system międzynarodowy w ujęciu metodologicznym 1. Wprowadzenie Pierwsze dekady rozwoju NSM – aż do momentu rozpowszechnienia teorii systemowych – charakteryzował państwo-centryzm, skupiony na analizie polityki zagranicznych mocarstw, dążących do potęgi wedle wzorów propagowanych przez Hansa Morgenthau. W 1968 roku John Herz postawił tezę iż, broń atomowa ma ograniczoną stosowalność, w stosunkach międzynarodowych pojawiły się bowiem inne sposoby używania siły, podstępowała dekolonizacja, demokratyzacja i legitymacja państw201. Po dwóch dekadach dominacji kategorii potęgi, okazało się, że stosunki międzynarodowe są bardziej skomplikowane, niż suma polityk zagranicznych państw. Kategoria potęgi przestała być wystarczająca dla ujmowania wielostronnych stosunków międzynarodowych a badacze SM zdali sobie sprawę, że power politics (badania nad rywalizacją potęg) została zastąpiona przez issue politics (badania nad wieloma wymiarami SM)202. Potęga stawała się jednym z wielu problemów NSM a teorie oparte o tą kategorię, przestawały wystarczać. Potrzebowano kategorii „nie-politycznej”, a raczej obiektywistycznego narzędzia do analizy. Popularyzacja kategorii systemu stwarzała okazję dla opracowania nowych teorii. 2. System międzynarodowy w ujęciu neorealizmu Jak już wspomniano, we wpływowej pracy z 1959 roku Kenneth Waltz zaproponował interpretację zachowań państw w ujęciu poziomów analizy. Najważniejszym poziomem był poziom systemowy – a więc ponadpaństwowy. Teorie odwołujące się do poziomów analizy innych niż systemowy – poziomu 201 John Herz, “The Territorial State Revisited – Reflections on the Future of the Nation- State”, Polity, 1(1) 1968, s. 11-34. 202 Zob. Richard Mansbach, John Vasquez, In Search of Theory: A New Paradigm for Global Politics, Columbia University Press, New York: 1981. 96 natury ludzkiej i poziomu uczestników stosunków międzynarodowych (państw) uznał Waltz za redukcyjne, a więc niewystarczające dla formułowania naukowych generalizacji. Oczywiście teorie redukcyjne były w stanie – zdaniem Waltza – przewidzieć i wyjaśnić wybuch konkretnego konfliktu. Niemniej, celem TSM – i na tym polegała zasadnicza zmiana w ówczesnym myśleniu – winno być formułowanie naukowych twierdzeń ogólnych – np. dlaczego wojny wybuchają w ogóle203. Logika wyjaśniania, osiągana dzięki kategorii systemu międzynarodowego w roli abstrakcyjnej zasady rządzącej SM oraz poziomu analizy, była czymś nowym. W późniejszych pracach postanowił Waltz uczynić z systemu kluczową kategorię wyjaśniającą zasady funkcjonowania „polityki międzynarodowej”. Postąpił więc podobnie jak Morgenthau i Kaplan, uznawszy, że dyscyplina naukowa winna posiadać swój podstawowy przedmiot badania. Budowę teorii rozumiał jednak Waltz inaczej niż jego poprzednicy, przyznając, iż nie może ona obejmować wszystkich zjawisk SM. Teoria wyodrębnia obiekty, procesy, które stanowią samodzielną domenę do analizy. Kategoria systemu międzynarodowego nadawała się idealnie na określenie domeny NSM. Mierzący się z tym problemem kilkanaście lat wcześniej Francuz Raymond Aron stwierdził, że stosunki międzynarodowe nie pozwalają na powstawanie naukowych generalizacji, ponieważ ich przedmiotem są unikalne, idiograficzne fakty historyczne. Aron uznał, iż budowa wiarygodnej TSM jest niemożliwa ponieważ:  istnieje niezliczona ilość faktów do zbadania (brak granicy dyscypliny);  państwa mają sprzeczne cele;  trudno rozróżnić zmienne zależne i niezależne;  trudno ocenić tożsamości państw;  nie jest możliwe manipulowanie i przewidywanie skutków SM, celem uzyskania określonych celów politycznych204. 203 Kenneth Waltz, Man, the State… rozdz. I i VI, zob. też tenże, Struktura teorii stosunków międzynarodowych, tłum. R. Włoch, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010, s. 43. 204 Por. Kenneth Waltz, “Realist Thought and Neorealist Theory”, Journal of International Affairs, 44 (1) s. 21-37; por. Hand J. Morgenthau, “Review: Peace and War: A Theory of 97 W przeciwieństwie do Arona Waltz rozumiał, że teoria polega na wyborze określonej domeny zjawisk oraz wykluczeniu jakiejś ilości elementów. Żadna z nauk nie posiada teorii wyjaśniającej wszystko. Teoria – tak rozumował Waltz - nie jest wiedzą na temat wszystkiego, co się wydarza w stosunkach międzynarodowych. Z tego wysnuł więc koncepcję kategorii systemu międzynarodowego jako poziomu analizy stosunków międzynarodowych (tu widać metodologiczny, a nie ontologiczny – jak u Wallersteina – charakter rozumienia systemu – Wallerstein uznał, że system nie jest abstrakcyjnym narzędziem, ale jest tym, co należy badać205). Głównym problemem Arona był brak wyraźnego konceptu, porządkującego refleksję teoretyczną. Waltz zauważył, że Morgenthau miał podobny problem z konstruowaniem analiz przyczynowych. Potęga była zawsze przyporządkowana partykularnym państwom. Morgenthau próbował z zachowań państw indukcyjnie wydobyć racjonalną esencję, zbudować schemat, uporządkować rozbieżne koncepcje polityk zagranicznych, ale nie stworzył jednolitej teorii206. Nie posiadając całościowej koncepcji funkcjonowania stosunków międzynarodowych, zasady, bądź platformy obejmującej zachowania wszystkich państw naraz, mógł Morgenthau studiować tylko zachowania poszczególnych elementów / aktorów stosunków międzynarodowych. Jakkolwiek Morgenthau zalecał w zasadach realizmu politycznego odróżnianie polityki od innych sfer, to nie udało mu się tego rozumowania przenieść w materię stosunków międzynarodowych. „Polityka międzynarodowa” pozostała w jego ujęciu sumą interakcji polityk zagranicznych mocarstw. International Relations by Raymond Aron”, American Political Science Review, t.61, nr. 4/1967, s. 1110-1112. 205 Kenneth Waltz, Struktura teorii stosunków międzynarodowych, tłum. R. Włoch, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010, s. 44-46; Immanuel Wallerstein, Analiza systemów-światów. Wprowadzenie, tłum: K. Gawlicz, M. Starnawski, Wydawnictwo Dialog, Warszawa 2007, s. 33: „Zastosowanie łącznika ma na celu podkreślenie, że nie mówimy o systemach, gospodarkach, imperiach (całego) świata, ale o systemach, gospodarkach, imperiach, które są światem (ale jednak, co bardzo prawdopodobne i na ogół prawdziwe, nie obejmują całej kuli ziemskiej). To podstawowa koncepcja którą należy zrozumieć.” 206 K. Waltz, Realist Thought…, s. 24-26.