Nie tylko PKB. Alternatywne wskaźniki rozwoju, Publikacje z Macroeconomia

Pobierz Nie tylko PKB. Alternatywne wskaźniki rozwoju i więcej Publikacje w PDF z Macroeconomia tylko na Docsity! WSTĘP Produkt krajowy brutto (PKB) to jedno z podstawowych pojęć języka współczesnej ekonomii. Jest ono powszechnie stosowane przez poli- tyków, badaczy i media; należy do kategorii ekonomicznych, z który- mi opinia publiczna jest najlepiej zaznajomiona. Ten wskaźnik bierze się pod uwagę przy kształtowaniu polityki gospodarczej, stosuje się do oceny sytuacji gospodarczej państw oraz porównywania ich po- zycji międzynarodowej i kondycji krajowych gospodarek. W debacie publicznej PKB przedstawia się niekiedy jako uniwersalny wskaźnik mierzący nie tylko aktywność gospodarczą, ale i dobrostan społe- czeństwa. Z tej perspektywy wzrost PKB jest zjawiskiem korzystnym, prowadzącym w rezultacie do poprawy sytuacji wszystkich obywateli, zgodnie z publicystyczną maksymą o „przypływie unoszącym wszyst- kie łodzie”. Jednak wzrost PKB wcale nie musi świadczyć o poprawie sytuacji życiowej obywateli – wskaźnik nie pokazuje bowiem tego, jak „owoce wzrostu” rozkładają się między poszczególnymi grupami społecznymi, nie uwzględnia zasobów zużytych przy okazji prowa- dzenia działalności gospodarczej ani tego, czy wytworzone dobra są społecznie pożądane. Dlatego też międzynarodowe instytucje i na- ukowcy proponują inne metody pomiaru i tworzą wskaźniki, które są skonstruowane w taki sposób, by w ocenie kondycji gospodarek i społeczeństw uwzględniać szerszy katalog czynników i mierzyć nie tylko rozwój utożsamiany ze wzrostem gospodarczym, ale również rozwój rozumiany jako poprawa poziomu życia obywateli. Produkt krajowy brutto jest miernikiem wielkości gospodarki, opisuje łączną wartość wytworzonych dóbr i usług. W debacie publicznej niekiedy traktuje się go jako informację nie tylko o rozmiarze produkcji, ale również o dobrobycie społeczeństwa. Jednak ze względu na swe założenia i sposób konstrukcji PKB nie może pełnić tej funkcji. Dlatego, by mierzyć dobrostan i poziom życia obywateli, stosuje się inne wskaźniki. Łukasz Żołądek Nie tylko PKB. Alternatywne wskaźniki rozwoju CZYM JEST WSKAŹNIK PKB?1 GENEZA W historii myśli ekonomicznej i praktyce politycznej formułowano rozmaite propozycje pomiaru wielkości gospodarki. William Petty w 1665 r. oszacował dochody, wydatki i inne zasoby Anglii i Walii, by ocenić zdolność państwa do nakładania podatków i prowadzenia wojny. François Quesnay w wydanej w 1758 r. Tablicy ekonomicznej przedstawił cykl obiegu dóbr w społeczeństwie. W 1781 r. minister finansów Jacques Necker przedstawił Ludwikowi XVI tzw. rozliczenie dla króla, zawierające opis sytuacji gospodarczej i ocenę zdolności zaciągania pożyczek. Współcześnie rozumiane rachunki narodowe mają swój początek w okresie międzywojennym. W 1929 r. rozpoczął się Wielki Kryzys. Rząd amerykański, by uzyskać miarodajne informacje o przebie- gu recesji i bieżącej sytuacji gospodarczej, zlecił Krajowemu Biuru Badań Ekonomicznych (National Bureau of Economic Research) stworzenie systemu rachunków narodowych. Odpowiedzialny za to zadanie Simon Kuznets (późniejszy laureat ekonomicznego Nobla) opublikował w 1934 r. pierwsze sprawozdanie, w którym posłużył się 1 Geneza, konstrukcja i krytyka wskaźnika PKB zostały opracowane przede wszystkim na podstawie: D. Coyle, PKB. Krótka, lecz emocjonująca historia, PWN, Warszawa 2018. nr 12(265) • 12 listopada 2019 zagadnienia społeczno‑gospodarcze IS SN 2 08 2‑ 06 66 2 stworzonym przez siebie wskaźnikiem i oszacował, że między rokiem 1929 a 1932 dochód narodowy Stanów Zjednoczonych zmniejszył się o połowę. Pełną koncepcję pomiaru wielkości gospodarki Kuznets przedstawił w 1937 r. w sprawozdaniu Dochód narodowy 1929–1935 (National Income, 1929–1935). Ta data wyznacza początek idei jed- nego wskaźnika ujmującego zbiorczo wielkość krajowej gospodarki, czyli PKB. Jednak stosowany obecnie model pomiaru różni się od pierwotnych zamierzeń Kuznetsa, który chciał, by wskaźnik – oprócz wielkości produkcji – opisywał dobrobyt populacji. Proponował, by obliczając dochód narodowy, odejmować: z łącznej sumy elementy przedstawiające szkodę, a nie korzyść z perspektywy filozofii spo- łecznej bardziej oświeconej niż ta, która kieruje społeczeństwem zachłannym. Za takie uznawał spekulacje finansowe, ale i wydatki na zbrojenia, ponieważ pochłaniały nakłady, które mogły trafić do innych gałęzi gospodarki i przyczynić się do poprawy stopy życiowej obywateli. Prezydent Roosevelt zażądał jednak, by wydatki na cele wojskowe i pozostałe wydatki rządowe również uwzględniać w po- miarze, co wywołało spór między instytucjami państwowymi, osta- tecznie przegrany przez twórcę wskaźnika. W innych państwach także prowadzono prace nad mierzeniem możliwości produkcyjnych gospodarki. Liderami, oprócz Stanów Zjednoczonych, były Wielka Brytania, Niemcy, Holandia i Związek Radziecki. Przyczyny okazały się podobne: konieczność prowa- dzenia polityki gospodarczej stanowiącej odpowiedź na recesję, konieczność mobilizacji potencjału gospodarczego na potrzeby wojny i powojennej odbudowy, a w przypadku ostatniego z tych państw – intensywna industrializacja i centralne planowanie. Po II wojnie światowej PKB upowszechnił się jako sposób pomiaru osią- gnięć gospodarczych państw – decyzja o przyjęciu tego miernika jako standardowego narzędzia statystycznego zapadła podczas konferen- cji w Bretton Woods w 1944 r., na której ustalono powojenne zasady międzynarodowego systemu walutowego. POJĘCIE I POMIAR W prawdziwym świecie nie istnieje byt zwany PKB, czekający tylko na to, by zmierzyli go ekonomiści2. Dochód narodowy jest abstrakcyjną koncepcją, która wymaga przełożenia na teorię naukową i odwoła- nia się do zestawu wybranych faktów i danych. Pomiar PKB staje się coraz bardziej skomplikowany ze względu na rosnącą złożoność sys- temu gospodarczego i tworzenie nowych, zaawansowanych metod statystycznych. Pierwsze wytyczne ONZ w sprawie systemu rachun- ków narodowych (System of National Accounts), czyli reguł staty- stycznych stosowanych do pomiaru aktywności gospodarczej, po- chodzą z 1958 r. i liczą 50 stron, zaś wytyczne z 2008 r. liczą 722 strony. Zakres i szczegółowość problematyki sprawiają, że nawet specjaliści posługujący się na co dzień kategorią PKB zwykle nie są w stanie do- kładnie zapoznać się z tym, co i jak się mierzy. Nie oznacza to braku wiarygodności ekspertów czy wskaźnika, powinno natomiast uwraż- liwiać na społeczny kontekst jego konstruowania i wynikające z tego ograniczenia. Produkt krajowy brutto to miernik wielkości gospodarki. Opisu- je łączną wartość dóbr i usług wytworzonych w danym państwie w określonej jednostce czasu (zwykle jeden rok). PKB obejmuje wszystkie dobra i usługi wytworzone na terytorium danego państwa, niezależnie od pochodzenia kapitału, który je wytworzył3. Odbywa się to według klasycznej formuły: PKB = K + I + R + (E − M), 2 Ibidem, s. 23. 3 Obok PKB funkcjonuje też produkt narodowy brutto (PNB) – wskaźnik, któ- ry opisuje wartość wszystkich dóbr i usług wytworzonych przez obywateli danego państwa. gdzie K oznacza konsumpcję gospodarstw domowych, I oznacza inwestycje przedsiębiorstw, R oznacza wydatki rządowe (na dobra i usługi, bez emerytur i innych świadczeń), zaś E − M oznacza eksport minus import. Wartość PKB można obliczać według trzech metod, w zależności od tego, czy sumowaniu podlega produkcja, wydatki czy przycho- dy. W uproszczeniu – metoda produkcyjna polega na zsumowaniu wartości wytworzonych dóbr i usług pomniejszonej o poniesione nakłady, metoda wydatkowa polega na zsumowaniu całości wydat- ków na konsumpcję i inwestycje, wydatków rządowych oraz bilansu wymiany handlowej, zaś metoda dochodowa polega na zsumowaniu dochodów z pracy, dochodów z kapitału i dochodów państwa po- mniejszonych o amortyzację4. Produkt krajowy brutto można przedstawiać jako wartość nomi- nalną lub realną. Nominalny PKB wyraża wartość wytworzonych dóbr i usług w cenach bieżących, natomiast realny PKB wyraża ją w cenach stałych z roku bazowego. Wartość realna jest bardziej miarodajnym wyznacznikiem aktywności gospodarczej – jeśli wzrost PKB wynika ze wzrostu cen, to realny PKB pozostaje na stałym poziomie, pod- czas gdy nominalny PKB rośnie. PKB można przedstawiać jako łączną wartość dla całej gospodarki krajowej lub per capita, w przeliczeniu na jednego mieszkańca. KRYTYKA Choć nie podważa się wskaźnika PKB jako narzędzia pomiaru aktyw- ności gospodarczej, to wskazuje się, że sposób, w jaki ten wskaźnik jest skonstruowany – co mierzy i czego nie mierzy – oddziałuje na poczynania rządów, obywateli i innych podmiotów, wpływając tak- że na dziedziny pozaprodukcyjne. To, co mierzymy, wpływa na to, co robimy5 – jeśli mierzy się produkcję, to kryterium rozstrzygającym o sukcesie państwa i społeczeństwa będzie wzrost produkcji, a nie poziom edukacji, stan zdrowia czy stan środowiska naturalnego. Produkt krajowy brutto obejmuje w wielu wypadkach produkcję, która z punktu widzenia wspólnoty świadczy o niekorzystnych pro- cesach. Chodzi o tzw. antydobra, czyli zjawiska, które zwiększają PKB, choć pogarszają dobrostan i są społecznie niepożąda ne. Przykładem może być wzrost prywatnych nakładów na bezpieczeństwo (firmy ochroniarskie, systemy alarmowe, broń itp.), który podwyższa PKB, jednak dobitnie świadczy o obawach przed przestępczością i niskim komforcie życia. Inny przykład to korki drogowe, któ re zwięk sza ją popyt na paliwo, lecz powodują zanieczyszczenie środowiska, hałas, wydłużają czas przejazdów. PKB nie obejmuje natomiast wielu zja- wisk korzystnych (zdrowotne i środowiskowe korzyści zapewniane przez rosnący las nie znajdują odzwierciedlenia we wskaźniku, do- piero produkcja drewna podwyższa PKB), nie uwzględnia wartości wytwarzanej bezpłatnie w gospodarstwach domowych i w czasie wolnym, pomija nierówności dochodowe, majątkowe i konsump- cyjne (wzrost gospodarczy może przynosić korzyści jedynie wąskiej grupie), nie informuje o źródłach ani stabilności wzrostu (PKB nie- których państw opiera się w znacznym stopniu na jednym sektorze, np. wydobyciu ropy czy diamentów; bańki spekulacyjne podwyższają PKB, lecz są krótkotrwałe). Najgłośniejszą ostatnio analizę ograniczeń PKB sformułowała Komisja ds. Pomiaru Wydajności Gospodarczej i Postępu Społecz- 4 W Polsce obowiązuje ustawa z 26 października 2000 r. o sposobie oblicza- nia wartości rocznego produktu krajowego brutto, Dz.U. nr 114, poz. 1188. 5 J. Stiglitz, Beyond GDP, https://www.project-syndicate.org/commenta- ry/new-metrics-of-wellbeing-not-just-gdp-by-joseph-e-stiglitz-2018- 12?barrier=accesspaylog. Uwaga redakcji: wszystkie źródła internetowe podane w przypisach mają datę dostępu 21 października 2019 r.