Niemieckie wojska lądowe na froncie wschodnim w ..., Schematy z Transport

Pobierz Niemieckie wojska lądowe na froncie wschodnim w ... i więcej Schematy w PDF z Transport tylko na Docsity! Jarosł aw Centek Niemieckie wojska lądowe na froncie wschodnim w listopadzie 1918 r. Od zawieszenia broni na froncie wschodnim do zawarcia traktatu brzeskiego Rocznica odzyskania niepodległości przez Polskę w  1918 r. stała się przyczyną powstania na ten temat szeregu publikacji. Jednakże skupiają się one na rodzącej się państwowości czy powstającym wojsku polskim. Celem niniejszego artykułu zaś jest ich uzupełnienie przez nakreślenie tła, jakie stanowiły pokaźne siły niemieckie, podległe Naczelnemu Dowództwu Ar- mii Cesarstwa Niemieckiego (Oberbefehlshaber-Ost, dalej: Ober-Ost). W polskiej historiografii zagadnienie sił niemieckich na froncie wschod- nim w listopadzie 1918 r. poruszano dotychczas głównie na marginesie in- nych studiów1. Istnieją również pozycje przyczynkarskie, dotyczące jednak- że sytuacji na wybranych obszarach2. Należy przy tym zwrócić uwagę, że teksty napisane przed 1989 r. niejednokrotnie były wyraźnie nacechowane ideologicznie, marginalizując przy tym kwestie militarne3. Niniejszy artykuł nie aspiruje do wyczerpania podjętej problematyki, a  jedynie, jak wspomniano wcześniej, ma nakreślić tło dla listopadowych wydarzeń, które przyniosły Polsce niepodległość. 1 Np. T. Paluszyński, Walka o  niepodległość Łotwy 1914–1921, Warszawa 1999; W. Mę- drzecki, Niemiecka interwencja militarna na Ukrainie w 1918 roku, Warszawa 2000. 2 P. Łossowski, Ewakuacja niemieckiej grupy wojsk „Kijów” z Ukrainy (listopad 1918 – luty 1919), „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1988, t. 30, s. 277–294; M. Wrzosek, Zi- mowo-wiosenne operacje wojsk niemieckich i austro-węgierskich na Ukrainie w 1918 r., „Dzie- je Najnowsze” 1992, nr 3, s. 13–22; J. Centek, Ewakuacja wojsk niemieckich z ziem litewskich po zakończeniu I wojny światowej, „Europa Orientalis. Studia z Dziejów Europy Wschodniej i Państw Bałtyckich” 2009, s. 467–494. 3 Zob. np. S. Kamiński, Wyparcie wojsk niemieckich z Estonii i Łotwy w  latach 1918–1919, cz. 1, „Zapiski Historyczne” 1978, z. 1, s. 59–78; cz. 2, „Zapiski Historyczne” 1978, z. 2, s. 231–247. Przegląd Historyczno-Wojskowy 2018/1–2. ARTYKUŁY I STUDIA12 Zagadnienie funkcjonowania i  oddziaływania sił niemieckich na fron- cie wschodnim od listopada 1918 r. po ich ostateczną ewakuację wciąż wy- maga dogłębnego zbadania poprzez kwerendy w  archiwach niemieckich, polskich, rosyjskich, litewskich, łotewskich, estońskich, białoruskich oraz ukraińskich. Warto przy tym również uwzględnić sojusznicze siły austro- -węgierskie, które stacjonowały na Ukrainie, a co za tym idzie również i ar- chiwa austriackie i węgierskie. * * * Od 1 listopada 1914 r. wszystkie niemieckie jednostki walczące przeciw- ko Rosji zjednoczono w ramach Ober-Ost. Dowództwo to miało za zadanie koordynowanie działań wojennych na tym froncie. W  wyniku ofensywy rozpoczętej 2 maja 1915 r. pod Gorlicami, pod kontrolą państw centralnych znalazły się rozległe obszary zachodniej Rosji, co spowodowało powołanie, podległej Ober-Ost – administracji wojskowej, mającej za zadanie eksplo- atację tych obszarów dla potrzeb wysiłku wojennego. Z kolei południowy odcinek frontu wschodniego podlegał pod dowódz- two austro-węgierskie, jednakże obok związków operacyjnych monarchii naddunajskiej walczyły tam również różne siły niemieckie. Na front wschodni od lipca do końca października 1917 r. przybyło w sumie 17 niemieckich dywizji piechoty. W tym samym czasie wycofanych zostało 18 niemieckich i 7 austro-węgierskich wielkich jednostek tego typu4. Widać zatem wyraźnie, że wybuch rewolucji lutowej w Rosji nie oznaczał jeszcze wyłączenia jej z  wojny, przyczynił się jednakże do osłabienia jej wysiłku militarnego. Po początkowych sukcesach tzw. ofensywy Kiereń- skiego, siły państw centralnych zdołały przejść do potężnej kontrofensywy pod Złoczowem5, obracając wniwecz wszystkie zdobycze rosyjskiej operacji. W październiku 1917 r. Niemcy, wykorzystując oddziały szturmowe, zdo- łali opanować Rygę. W wyniku ofensywy w rejonie Inflant opanowali tak- że Jēkabpils (niem. Jakobstadt) oraz Archipelag Zachodnioestoński (Wyspy Moonsundzkie)6. Sytuacja nie tylko w armii rosyjskiej, ale i w całym kraju systematycznie się pogarszała. Gdy w  nocy z  6 na 7 listopada wybuchła rewolucja zwa- na październikową7, zwycięscy bolszewicy nie byli już zainteresowani kon- tynuowaniem wojny z  państwami centralnymi, dla nich priorytetem było 4 Der Weltkrieg 1914 bis 1918, t. 13, Berlin 1942, s. 207. 5 Ibidem, s. 148–179. 6 Ibidem, s. 189–205; А. М. Косинский, А. Г. фон Чишвиц, Моонзунд 1917. Последнее сражение русского флота, Москва 2009. 7 Według stosowanego wówczas w  Rosji kalendarza juliańskiego była to noc z  24 na 25 października. Jarosław Centek: Niemieckie wojska lądowe na froncie wschodnim w listopadzie 1918 r. 15 wschodzie. Mają one siłę wypełnić swoje zadania okupacyjne. Ich siła jednakże nie wystarczy, jeżeli sytuacja na wschodzie się pogorszy. Przy niejasnym zacho- waniu słabego rządu sowieckiego musimy na wszelki wypadek rozejrzeć się za kolejnymi sojusznikami na Wschodzie”23. Wskazywano tu przede wszyst- kim na Finlandię, która rokowała, że Niemcy znajdą w niej „dobre wsparcie militarne”. Podobnie postrzegano Gruzję, która ze słabymi siłami zbrojnymi może pomóc „zwielokrotnić naszą siłę”. Z kolei Ukrainę widziano jedynie jako skład żywności i surowców, który wymagał osłony własnymi siłami24. Zwraca- no uwagę na niestabilność władzy bolszewickiej w Rosji25. W takiej sytuacji nie dziwi fakt, że Niemcy uważali, że utrzymanie pokoju na wschodzie jest możli- we głównie dzięki toczącej się wojnie domowej w Rosji26. Tymczasem na Ukrainie nie śpieszono się z  formowaniem sił zbroj- nych młodego państwa. Plany sformowania regularnego wojska rozpo- częto opracowywać dopiero w  marcu 1918 r. Gdy pod koniec kwietnia władzę przejął Pawło Skoropadski, wartość bojową posiadały jedynie Dywizja Zaporoska (9 tys. żołnierzy) oraz 1 Pułk Strzelców Siczowych (3 tys. ludzi)27. Było to zdecydowanie zbyt mało, żeby utrzymać spokój na tym terenie, nie mówiąc już o udzielaniu wsparcia państwom central- nym. W następnym czasie rozbudowywano struktury i teoretycznie opra- cowywano etaty jednostek, zamiast skupić się na fizycznym ich tworze- niu, na co zabrakło w  ostatecznym rozrachunku czasu28. W  listopadzie 1918 r. Ukraińcy przejęli przeważającą większość jednostek Floty Czar- nomorskiej, jednakże już w  następnym miesiącu, po opuszczeniu Sewa- stopola przez Niemców, okręty te zostały przejęte przez Francuzów, któ- rzy z kolei przekazali je „białym” Rosjanom29. Jako zagrożenie Niemcy postrzegali korpusy polskie. Z  tego względu za- mierzano rozbroić je siłą30. Jako pierwszy doświadczył tego losu formujący się od grudnia 1917 r. II Korpus Polski. Już w maju 1918 r. został otoczony i w wy- niku bitwy pod Kaniowem zmuszono go do kapitulacji. W  czerwcu 1918 r. siły austro-węgierskie rozbroiły oddziały III Korpusu Polskiego. Fakt uznania przez I Korpus Polski w marcu 1918 r. zwierzchności Rady Regencyjnej nie był 23 Der Weltkrieg..., t. 13, s. 389. 24 Ibidem. 25 Ibidem, s. 387 i n. 26 Die Rückführung..., s. 1. 27 M. Krotofil, Siły zbrojne Ukraińskiej Republiki Ludowej: (listopad 1918 r. – grudzień 1919 r.), Kijów 2011, s. 23 i n. 28 Ibidem, s. 36. 29 Ibidem, s. 34 i n. 30 Der Weltkrieg..., t. 13, s. 387. Przegląd Historyczno-Wojskowy 2018/1–2. ARTYKUŁY I STUDIA16 istotny. Latem 1918 r. został rozbrojony przez Niemców31. Widać zatem wyraź- nie, że na tym etapie wojny Królestwo Polskie nie miało już dla Rzeszy większe- go znaczenia. Również nie liczono już na polskiego rekruta. W Rumunii stacjonowały wojska okupacyjne, którymi dowodził Gene- ralfeldmarschall32 August von Mackensen. Składały się one z  czterech dy- wizji niemieckich i  dwóch austro-węgierskich. Siły rumuńskie w  Mołda- wii i  Besarabii prowadziły demobilizację, nie zostały jednakże rozbrojone i Niemcy nie mogli być pewni ich zachowania33. General der Infanterie34 Alfred Krauß został 16 maja 1918 r. mia- nowany dowódcą c.k. Armii Wschodniej (Ostarmee), która zajmowała 31 Mała encyklopedia wojskowa, t. 2, Warszawa 1970, s. 98; szerzej zob. M. Wrzosek, Polskie formacje wojskowe podczas pierwszej wojny światowej, Białystok 1977, s. 322–358. 32 Najwyższy stopień wojskowy w siłach zbrojnych II Rzeszy, polskim odpowiednikiem jest marszałek Polski. 33 Der Weltkrieg..., t. 13, s. 387. 34 Generał piechoty – odpowiednik polskiego stopnia generała broni. Jarosław Centek: Niemieckie wojska lądowe na froncie wschodnim w listopadzie 1918 r. 17 austro-węgierską strefę okupacyjną Ukrainy35. Jej niemiecką częścią nad- zorowała Grupa Armii (GA) Eichhorn (Heeresgruppe Eichhorn). Rejon Mińska, który zgodnie z ustaleniami traktatu pokojowego miał wrócić do Rosji Sowieckiej, był obsadzony przez 10 Armię oraz Grupę Armijną „D” (Armee-Abteilung D)36. Na terenie Litwy utworzono zarząd wojskowy (Mili- ärverwaltung Litauen), a Inflanty podporządkowano dowództwu 8 Armii37. Jak zapisano w niemieckiej oficjalnej historii I wojny światowej: „także po pokojach w Brześciu Litewskim i Bukareszcie, jak i po zakończeniu ope- racji w Finlandii oraz na Ukrainie jeszcze pewne kwestie pozostały otwar- te, dla których rozwiązania konieczna mogłaby być siła militarna”38. Przede wszystkim jednak latem 1918 r. siły niemieckie na wschodzie miały zajmo- wać się głównie zagwarantowaniem dostaw żywności do Rzeszy39. Przykła- dowo dowódca 10 Armii, generał von Falkenhayn, zorganizował system odtransportowywania materiału wojennego z Białorusi do Niemiec40. Jego siły miały oprócz tego za zadanie pilnowanie frontu długości 400 km przed penetracją przez uzbrojone grupy41. Wartość bojową armii, oprócz oczy- wiście zabrania najlepszych żołnierzy na front zachodni, ograniczało tak- że niewystarczające wyposażenie w środki transportowe. Dodatkowo słaba przepustowość kolei ograniczała jej mobilność operacyjną42. Jesień 1918 r. – katastrofa państw centralnych Uwagi ogólne Jako pierwsza z  państw centralnych załamała się Bułgaria, która już 30 września 1918 r. podpisała zawieszenie broni z Ententą. W takiej sytu- acji siły niemieckie, które znajdowały się na froncie bałkańskim, rozpoczęły odwrót za Dunaj. Pierwsze z nich znalazły się na północnym brzegu rzeki 25 października43. 35 Ibidem, s. 389. 36 Ibidem. 37 Ibidem. 38 Ibidem, s. 387. 39 Die Rückführung..., s. 3. 40 H. Afflerbach, Falkenhayn. Politisches Denken und Handeln im Kaiserreich, München 1994, s. 487. 41 Ibidem, s. 486. 42 Ibidem. 43 A. Dieterich, Weltkriegsende an der mazedonischen Front, Oldenburg 1928, s. 172–174; J. Centek, Kawaleria niemiecka w  latach 1918–1921 [w:] Do szarży marsz, marsz... Studia z dziejów kawalerii, t. 1, Toruń 2010, s. 488. Przegląd Historyczno-Wojskowy 2018/1–2. ARTYKUŁY I STUDIA20 4 listopada Austro-Węgry zawarły zawieszenie broni, które nakazywało im rozbrojenie jednostek niemieckich znajdujących się na ich terytorium. W przypadku, gdyby do 20 listopada nie mogły opuścić Węgier, miały zo- stać internowane62. Sytuacja również w Niemczech stawała się napięta na tyle, że kanclerz, książę Max von Baden, zdecydował się wydać 4 listopada 1918 r. odezwę wzywającą do zachowania spokoju. Ponowił ją dwa dni później, wskazując, że niepokoje wewnętrzne zaszkodzą toczącym się rokowaniom w  sprawie zawieszenia broni. Tymczasem już od 5 listopada trwał bunt marynarzy w Kilonii63. Wszystko zaczęło się, gdy pod koniec października niemiecka flota miała wyruszyć na walną bitwę, a załogi okrętów liniowych zbunto- wały się. Po powrocie do portu zostały aresztowane i  skierowane na ląd. Tam zaś rozpoczęły się rozruchy, w których początkowo tylko domagano się zwolnienia zatrzymanych, szybko jednak zradykalizowały się i rozprze- strzeniły64. Warto przy tym nadmienić, że bunt nie wybuchł wśród naraża- jących codziennie swe życie załóg okrętów podwodnych, ale wśród obsady stojących bezczynnie w porcie okrętów liniowych, które wyszły w morze na wysoce niebezpieczną, o ile nie samobójczą, akcję przeciwko flocie brytyj- skiej u wybrzeży Flandrii65. Bunt marynarzy spowodował, że armia niemiecka pogrążyła się w cha- osie, a  dyscyplina miejscami zanikła całkowicie. Jak wspominał generał Hermann Balck, „gdy w  Kilonii i  Wilhelmshaven wybuchła rewolucja, oczekiwano marynarzy również w Goslar. Wszystko przygotowano na silne powitanie. Wówczas przyszedł rozkaz nie używać broni, tylko negocjować. Ledwie przyjechały auta z marynarzami, to cały garnizon przeszedł na ich stronę i przepędził swoich oficerów do diabła. Potem także i w Goslar [...] otwierano więzienia” oraz obrabowano koszary66. Sytuacja została opanowa- na, ponieważ „paru sierżantów [...] wybrało się do rady żołnierskiej i w ten sposób zapobiegło najgorszemu”67. Z  kolei o  stanie moralnym żołnierzy niemieckich na froncie wschodnim może świadczyć fakt, że żołnierze bazy lotnictwa morskiego w Tallinnie (Seeflugstation Reval) „częściowo zniszczy- li, częściowo sprzedali wszystkie samoloty i prawie cały materiał [wojenny 62 A. Dieterich, Weltkriegsende an der..., s. 175. 63 G. Maercker, Vom Kaiserheer..., s. 10. 64 Zob. A. Watson, Ring of steel..., s. 553 i n. 65 J. Gozdawa-Gołębiowski, T. Wywerka Prekurat, Pierwsza wojna światowa na morzu, Warszawa 1997, s. 472–474. 66 Bundesarchiv Abteilung Militärarchiv (dalej: BA-MA) Nachlass (Nl) Hermann Balck, N 647/6, H. Balck, Tagebuch der deutschen Revolution, k. 46. 67 Ibidem. Jarosław Centek: Niemieckie wojska lądowe na froncie wschodnim w listopadzie 1918 r. 21 – J.C.] i  benzynę”68. Rewolucja dosięgła także i  mózgu armii niemieckiej. Późniejszy Generaloberst69 Wilhelm Heye, który w  listopadzie 1918 r. słu- żył w OHL, wspominał, że po wybuchu rewolucji ordynansi mieli „osten- tacyjnie ręce w  kieszeni”70, żeby pokazać, że nie będą oddawać honorów oficerom. Taką postawę żołnierzy odnotował również Hermann von Kuhl71. Z kolei w sztabie Korpusu Landwehry zastrajkowali ordynansi i woźnice72. Nieco inne odczucia miał ówczesny Leutnant Wacław Hulewicz, który za- notował, że posterunek przy szpitalu w Toruniu mu zasalutował, poinfor- mował go jednakże, iż „na skutek zarządzenia Rady Żołnierskiej – obecnej władzy – oficerowie winni z munduru usunąć dystynkcje”73. Generał Hermann von Kuhl, szef sztabu działającej na froncie za- chodnim Grupy Armii Księcia Rupprechta, zwracał uwagę, że „radykalne rady robotników i żołnierzy” wydawały bez większej organizacji zwolnie- nia z  wojska, ingerowały w  kwestie zapotrzebowania, zatrzymywały po- ciągi czy konfiskowały samochody74. Nawet jeżeli dotyczyło to tylko nie- których rad, to i  tak rzuca to światło na chaos, jaki zapanował w  Niem- czech i  na tyłach niemieckich związków operacyjnych. Na wschodzie sytuacja zapewne wyglądała podobnie, jedynie powrót do Niemiec był dużo trudniejszy. W takiej sytuacji los władzy Wilhelma II był w  zasadzie przesądzony. Zapewne jako próbę ratowania sytuacji można postrzegać wezwanie 7 li- stopada 1918 r. do Wielkiej Kwatery Głównej 50 wysokich rangą oficerów (dowódców pułków, brygad i dywizji), z których jednak na miejsce 9 listo- pada dotarło tylko 39. Zapytano ich m.in., czy możliwe byłoby zbrojne opa- nowanie sytuacji w Niemczech przez wojska frontowe, gdyby na ich czele stanął Wilhelm II. Jednoznacznie pozytywna była jedynie jedna odpowiedź, 23 osoby zaś zaprzeczyły75. Hindenburg miał wręcz powiedzieć cesarzowi: „Armia nie istnieje, oddziały nie stoją już za Jego Wysokością. Nie ma już wiernych wojsk. Dałby Pan Bóg, żeby było inaczej!”76 68 Cyt. za: Die Rückführung..., s. 19. 69 Generał pułkownik, odpowiednik obecnego polskiego stopnia generała. 70 BA-MA, Nl Wilhlem Heye, N 18/5, Lebenserinnerungen des Generaloberst W. Heye. Teil II „Wie ich den Weltkrieg erlebte”, k. 498. 71 H. von Kuhl, Der deutsche Generalstab..., s. 216. 72 Die Rückführung..., s. 117. 73 W. Hulewicz, „Czy zawsze...”, s. 113. 74 H. von Kuhl, Der deutsche Generalstab..., s. 216. 75 Szerzej zob. J. Centek, Reichseer ery Seeckta..., s. 439 i n. 76 Cyt. za: W. Maser, Hindenburg, Warszawa 2000, s. 148. Przegląd Historyczno-Wojskowy 2018/1–2. ARTYKUŁY I STUDIA22 Monarchii nic już nie mogło uratować. Kanclerz Max von Baden, nie cze- kając na zgodę Wilhelma II, ogłosił jego abdykację jako cesarza Rzeszy i kró- la Prus. Wiadomość o tym była szokiem dla tych, którzy wciąż zachowywali dyscyplinę i pozostawali wierni przysiędze. Konieczne stało się znalezienie ja- kiegoś innego autorytetu, który mógłby skonsolidować wokół siebie oficerów i żołnierzy. Kandydat był w zasadzie tylko jeden – marszałek Paul von Hinden- burg, szef OHL77. Już od 28 października 1918 r. został rozdzielony z Erichem Ludendorffem, który był przy jego boku od czasu bitwy pod Tannenbergiem i  który stał się kozłem ofiarnym wszystkich niepowodzeń78. W  jego miej- sce stanowisko pierwszego generalnego kwatermistrza objął Generalleutnant Wilhelm Groener. Zdawał sobie sprawę z pustki, która powstała po abdykacji Wilhelma II. Uznał, że „sojusz oficerów z Ebertem jest jedyną możliwością” uzdrowienia sytuacji. Z tego względu porozumiał się z nowym kanclerzem79. W  ten sposób możliwe stało się opanowanie sytuacji w  późniejszym czasie, choć najsilniejsza fala wstrząsów rewolucyjnych przetoczyła się przez Niemcy dopiero na koniec 1918 r.80 Ostatecznie, na mocy zawieszenia broni, które zaczęło obowiązywać na froncie zachodnim 11 listopada 1918 r. od  godziny jedenastej, konieczny stał się odwrót wojsk niemieckich z  Francji. Jednostki wracające z  frontu zachodniego po przybyciu do koszar nie dawały się utrzymać w dyscypli- nie i przestawały funkcjonować jako zwarte formacje. Do pogłębienia de- moralizacji przyczyniła się decyzja rządu, pozwalająca zostać w koszarach osobom, które nie mogły znaleźć pracy81. Jak zapisał Wilhelm Heye, Hin- denburg „na życzenie rządu rozwiązał naszą starą armię, jak tylko przekro- czyła Ren. Dopiero wówczas powoli, bardzo powoli zaczęły formować się niemieckie freikorpsy i narodowe związki ze starych wojowników wszyst- kich stopni”82. Front zachodni przestał istnieć. W takiej sytuacji OHL planowało pierwot- nie przeniesienie sztabu Ober-Ost do Królewca, żeby nadzorować osłonę grani- cy wschodniej. Pruskie Ministerstwo Wojny jednakże sprzeciwiło się tym pla- nom, gdyż optowało za rozwiązaniem tego dowództwa i powierzeniem zadania 77 G. Maercker, Vom Kaiserheer..., s. 18 i n. 78 Szerzej zob. np. Buat, Ludendorff, Lausanne 1920, s. 92–105. 79 W. Groener, Lebenserinnerungen: Jugend, Generalstab, Weltkrieg, Göttingen 1957, s. 468; G. A. Craig, The politics of the Prussian Army 1640–1945, New York 1964, s. 347 i n; T. Ko- tłowski, Historia Republiki Weimarskiej 1919–1933, Poznań 2004, s. 15. 80 P. Łossowski, Między wojną a pokojem. Niemieckie zamysły wojenne na wschodzie w obli- czu traktatu wersalskiego, marzec–czerwiec 1919 roku, Warszawa 1976, s. 13 i n. 81 J. Centek, Ewakuacja wojsk niemieckich..., s. 474; G. Maercker, Vom Kaiserheer..., s. 37. 82 BA-MA, Nl Wilhlem Heye, N 18/5, Lebenserinnerungen des Generaloberst W. Heye. Teil II „Wie ich den Weltkrieg erlebte”, k. 499. Jarosław Centek: Niemieckie wojska lądowe na froncie wschodnim w listopadzie 1918 r. 25 swoje wpływy. Jednakże do tego potrzebne były zdyscyplinowane oddziały, czego nie można powiedzieć o wojskach Ober-Ost w listopadzie 1918 r. Wśród jednych żołnierzy niepokój budziła obawa, że są tak daleko od Nie- miec, że nie uda im się wrócić do domu. Innych zaś martwiło, że po powrocie nie będą mogli znaleźć pracy, gdyż wszystkie wolne stanowiska zajmą zdemo- bilizowani żołnierze z frontu zachodniego100. Dodatkowo niektórzy wyobrażali sobie, że ewakuacja do Niemiec będzie przypominała zimowy odwrót Wielkiej Armii z 1812 r. Nawet w oficjalnej historii pisano, że żołnierze kierowali się jedną myślą: „do domu za wszelką cenę”101. Toteż niejednokrotnie starano się wymusić wcześniejszy powrót do kraju. Przykładowo w XXIII Brygadzie Ka- walerii, kiedy dowództwo armii zmieniło termin powrotu na późniejszy, do- szło do rozruchów wśród żołnierzy. Z kolei 28 listopada 1918 r. zbuntował się jeden z batalionów 85 Dywizji Landwehry (dalej DLdw.) i próbował powrotu do Niemiec na własną rękę. Osobiście interweniował dowódca dywizji, Gene- ralmajor102 Jobst Hermann książę zur Lippe-Biesterfeld. Zdołał przekonać ten pododdział, żeby pozostał na miejscu103. Nawet oficjalna historia ewakuacji wojsk niemieckich z frontu wschod- niego stwierdzała, że niepokoje na tyłach „swego czasu dały się zwalczyć” tylko dlatego, że obiecano im „powszechny” transport do domu, ponieważ za pomocą „rozkazów wojsko nie jest już więcej do utrzymania”104. Zwłasz- cza starsi żołnierze na froncie wschodnim myśleli tylko o szybkim powrocie do domu105. W rzeczywistości jednakże często szybki transport do Niemiec nie był możliwy ze względu na problemy z infrastrukturą kolejową106. Jak zauważył generał Georg von Maecker, łatwiej w  ryzach dawały się utrzymać oddziały kawalerii i artylerii niż jednostki piechoty. Jego zdaniem przyczyną takiego stanu rzeczy był fakt, że w tych ostatnich był wysoki po- ziom strat i z tego względu brakowało tam doświadczonych oficerów i pod- oficerów, których autorytet ułatwiłby wyegzekwowanie dyscypliny107. Zdemoralizowani żołnierze posuwali się nawet do rabowania żywno- ści i  furażu z  chłopskich gospodarstw108. Nic dziwnego, że na wschodzie 100 Ibidem, s. 22. 101 Ibidem. 102 Generał major, odpowiednik polskiego stopnia generała brygady. 103 Ibidem, s. 117. 104 Ibidem, s. 20. 105 Ibidem, s. 19. 106 Ibidem, s. 20. 107 G. Maercker, Vom Kaiserheer..., s. 171. 108 BA-MA, Verbände und Truppenteile der vorläufigen Reichswehr und des Übergangshee- res RH 69/191, Kreishauptmann des Kreises Minsk. Br.-B.-Nr 5797, 30 XI 1918 r.; J. Centek, Ewakuacja wojsk niemieckich..., s. 474. Przegląd Historyczno-Wojskowy 2018/1–2. ARTYKUŁY I STUDIA26 narastało wrzenie ludności cywilnej. Przykładowo w rejonie na wschód od Nowogródka doszło do rozruchów chłopskich109. Dowódca frontu wschodniego zdecydował się zwrócić 15 listopada 1918 r. do pruskiego Ministerstwa Wojny oraz do OHL z prośbą o zgodę na formowanie jednostek ochotniczych110. Do tego wniosku przychyliła się też Wielka Rada Żołnierska z Kowna. OHL wyraziło zgodę na wprowadzenie tych planów w życie111. Początkowo to posunięcie nie przyniosło oczekiwa- nych skutków, skoro nawet w  oficjalnej historii ewakuacji sił ze wschodu napisano, że „także formacje ochotnicze, zwłaszcza te z  ojczyzny, okazały się bezużyteczne i musiały zostać odesłane do domu. Dopiero około połowy stycznia poprawił się stan ochotników”112. Generalne Gubernatorstwo Warszawskie Straty spowodowane niemieckimi ofensywami na froncie zachodnim były na tyle duże, że sięgnięto po landszturm, w tym po siły generała von Beselera. Zdecydowano, że przeszkoleni wojskowo landszturmiści pierwszego  powo- łania mogli zostać skierowani do jednostek liniowych. W drugim powołaniu znaleźli się ludzie bez przeszkolenia wojskowego bądź słabego zdrowia. W ta- kiej sytuacji nic dziwnego, że jednostki zapasowe przysłały uzupełnienia bar- dzo niskiej jakości113. Z szeregów zaś wyciągano żołnierzy nadających się do walki. W ten sposób od jesieni 1917 r. do 1 marca 1918 r. z sił, na czele których stał generał-gubernator warszawski, Generaloberst Hans von Beseler, wysłano do jednostek liniowych około 4200 żołnierzy. W szeregach pozostało mu jesz- cze 11 500, którzy zostali zakwalifikowani jako zdolni do służby na froncie114. Z kolei w połowie października 1918 r. von Beseler dysponował na tere- nie Generalnego Gubernatorstwa Warszawskiego jeszcze 12 tys. żołnierzy, z których jednakże prawie 3 tys. było przewidzianych jedynie do służby na terenie etapów. Oprócz niskiej jakości materiału ludzkiego wartość bojo- wą pododdziałów landszturmu von Beselera obniżały jeszcze braki etatowe, średnio wynoszące około 8%. Zaangażowanie około 3500 osób w cywilnej służbie pomocniczej nie było w stanie nadrobić tego braku115. 109 Die Rückführung..., s. 21. 110 Ibidem, s. 19. 111 Ibidem, s. 20. 112 Ibidem, s. 117. 113 J. E. Szczepański, Landszturm..., s. 234. 114 Ibidem, s. 233. 115 Ibidem, s. 234 i n. Jarosław Centek: Niemieckie wojska lądowe na froncie wschodnim w listopadzie 1918 r. 27 Już 10 listopada Polacy przystąpili do rozbrajania niemieckich jednostek na terenie Królestwa Polskiego. Działania te częściowo były zorganizowane, częściowo zaś prowadzone spontanicznie przy udziale m.in. członków „So- koła” czy ludności cywilnej. Żołnierze niemieccy nie wykazywali najczęściej woli walki. W Warszawie jedynie w ratuszu stawili opór i zostali rozbrojeni dopiero po kilku godzinach. Jednakże pozwolono im przejść do cytadeli, gdzie znajdował się garnizon niemiecki116. Natomiast generał von Beseler już 12 listopada wyjechał z Warszawy117. Ponieważ szturm Cytadeli Warszawskiej, jeżeli w ogóle zakończyłby się powodzeniem, to z  pewnością przyniósłby duże straty, zdecydowano się podjąć negocjacje. W  ten sposób 16 listopada udało się dojść do porozu- mienia i 19 listopada Warszawę opuścił ostatni transport żołnierzy niemiec- kich118. W momencie wybuchu rewolucji w  Niemczech w  Jabłonnej stacjono- wały dwie kompanie landszturmu oraz znajdował się tam obóz dla byłych jeńców niemieckich wracających z Rosji119. Siły te zostały zaatakowane ran- kiem 11 listopada 1918 r. i po krótkiej wymianie ognia wywiesiły 14 listo- pada białą flagę. Niewykluczone, że swój udział w tym miała wybrana tam rada żołnierska120. W każdym razie wartość bojowa oddziałów niemieckich okazała się niska, choć uzbrojenie stało na wysokim poziomie121. W oficjalnej historii ewakuacji sił niemieckich ze wschodu przyznano, że „większość składających się prawie wyłącznie z Landszturmu wojsk okupacyj- nych całkowicie zawiodła i z nielicznymi chwalebnymi wyjątkami bez oporu dała się rozbroić i odtransportować”122. W pozostałych miastach sytuacja wy- glądała różnie. W Łodzi Niemcy stawili opór, ale dali się ostatecznie w drodze negocjacji skłonić do odejścia bez broni. Inaczej jednakże wyglądała sytuacja, gdy Polacy zagrażali powrotowi żołnierzy do domu. 13 listopada wkroczyli do Międzyrzeca Podlaskiego, gdzie według ich szacunków znajdował się garnizon liczący około 500 żoł- nierzy. W  pobliskiej Białej Podlaskiej znajdowało się 1000 kolejnych. Tę 116 P. Łossowski, Wyzwolenie ziem polskich w  listopadzie 1918 roku [w:] U  źródeł niepod- ległości 1914–1918. Z  dziejów polskiego czynu zbrojnego, red. P. Stawecki, Warszawa 1988, s. 290. 117 Die Rückführung..., s. 23. 118 Ibidem; E. Kozłowski, M. Wrzosek, Dzieje oręża polskiego 1794–1938, Warszawa 1974, s. 423; P. Łossowski, Wyzwolenie ziem polskich..., s. 295. 119 J. Szczepański, Jabłonna – ty morderco mojej młodości: korespondencja żołnierzy niemiec- kich z garnizonu Jabłonna 1915–1918, Legionowo 2015, s. 347 i n. 120 Szerzej zob. ibidem, s. 349 i n. 121 Ibidem, s. 347–349. 122 Die Rückführung..., s. 23. Przegląd Historyczno-Wojskowy 2018/1–2. ARTYKUŁY I STUDIA30 23 listopada 1918 r. ukonstytuowała się rada żołnierska 8 Armii, która „początkowo okazała się być całkiem rozsądna”137. Białoruś (10 Armia) Niemiecką 10 Armią dowodził od marca 1918 r. General der Infanterie Erich von Falkenhayn, który pod koniec lutego został odwołany z  Turcji. Trafił zatem na zupełnie inny odcinek frontu, a także w zupełnie inny kli- mat, co miało konsekwencje dla jego zdrowia. Sztab tego związku opera- cyjnego znajdował się wówczas w Wilnie, a od czerwca 1918 r. w Mińsku. Sama armia składała się tylko z sześciu dywizji, które złożone były jednak przeważnie z jednostek landszturmu138. Ze względu na problemy ze zdrowiem, wynikające najprawdopodobniej ze zbyt szybkiej zmiany klimatu, Falkenhayn już w październiku 1918 r. po- czuł się zmuszony do złożenia prośby o urlop. Otrzymał go jednakże dopie- ro w  styczniu 1919 r.139 Zła kondycja dowódcy w  krytycznym okresie była zatem kolejnym czynnikiem obniżającym wartość bojową jednostek 10 Ar- mii w listopadzie 1918 r. Rady żołnierskie utworzyły się również w  szeregach 10 Armii. Biorąc pod uwagę ich działalność, nic dziwnego, że od razu popadły w  konflikt z dowódcą związku operacyjnego, utrudniając zachowanie dyscypliny wśród podległych mu jednostek140. 17 listopada w Mińsku miał miejsce zjazd dele- gatów rad żołnierskich, zwołany z polecenia dowództwa 10 Armii. Przyjął on wytyczne, które opracował szef sztabu 10 Armii, Oberstleutnant Max Stapff. Miały one zapobiec radykalizacji rad i umożliwić jakąkolwiek współpracę między dowództwem armii a radami żołnierskimi141. Tymczasem niemiecka 10 Armia otrzymała rozkaz opuszczenia Połocka i  ewakuacji za Berezynę. Nakazano jej także zabezpieczenie, zagrożonego przez siły polskie, węzła kolejowego w Wilnie142. Zgodnie z rozkazem Fal- kenhayn cofnął swoje siły za tę rzekę143. Ewakuacja koleją była utrudniona przez niską przepustowość dróg żelaznych na terenie kontrolowanym przez 10 Armię. Z  kolei dalszy, uporządkowany, marsz był wysoce utrudniony 137 Ibidem, s. 130. 138 H. Afflerbach, Falkenhayn..., s. 486 i n. 139 Ibidem, s. 490. 140 Ibidem. 141 Die Rückführung..., s. 117 i n. 142 Ibidem, s. 15. 143 H. Afflerbach, Falkenhayn..., s. 489 i n. Jarosław Centek: Niemieckie wojska lądowe na froncie wschodnim w listopadzie 1918 r. 31 przez postawę żołnierzy, którzy chcieli natychmiast wracać do domu144. Przykładowo dwa bataliony z  21 Pułku Piechoty Landwehry (ze składu 85 DLdw.), które pierwotnie miały być przeznaczone do osłony linii kolejo- wej Wilno – Nowe Święciany, zdołały wymusić przerzut koleją do Niemiec. Przyczyną tego miał być duży udział Alzatczyków i Lotaryńczyków w szere- gach tych pododdziałów. Próbowano zatrzymać pozostałych przy pomocy rady żołnierskiej z Kowna, ale efekty były skromne145. W takiej sytuacji Falkenhayn poinformował 14 listopada 1918 r. sztab Ober-Ost, że jego zdaniem dalszy odwrót jest konieczny ze względu na na- gminność żądań powrotu do domu. Uważał, że możliwa będzie obrona na linii umocnień z  lat 1915–1916, jednakże pod warunkiem obsadzenia jej przez ochotników, których mimo wszystko spodziewał się znaleźć w szere- gach swojej armii146. W kwestii ewakuacji sił 10 Armii OHL nie było w  stanie przez pe- wien czas ustalić swego stanowiska. Początkowo, ze względu na „sytuację w  granicznych” prowincjach, czyli zagrożenie ze strony Polski, domagało się szybszej ewakuacji. Falkenhayn odpowiedział 15 listopada, że nie jest to możliwe ze względu na infrastrukturę kolejową. Z kolei trzy dni później OHL poinformowało Falkenhayna, że w  interesie Rzeszy nie jest szybkie wycofanie podległych mu oddziałów. Tym razem dowódca armii odpowie- dział, że „nie uważa za możliwe” utrzymanie terenu „z dostępnymi słaby- mi siłami” i przy niechęci ludności cywilnej. Podkreślił także, że w każdej chwili możliwy był wybuch strajku kolejarzy. Natomiast 25 listopada naka- zano odwrót 10 Armii na linię Baranowicze – Mołodeczno. Rozpoczął się on trzy dni później147. Ostatecznie, 29 listopada OHL zrezygnowało całkowicie z koncepcji po- zostawienia sił niemieckich na wschodzie i przekazało radiotelegram rządu o tym, że znajdujące się tam oddziały zostaną jak najszybciej ewakuowane do Rzeszy148. Ukraina (GA Kijów i austro-węgierska Armia Wschodnia) 1 listopada 1918 r. OHL wstrzymało transport 2/3 7 Dywizji Landwehry, która miała trafić z  Ukrainy do Rumunii. Została ona przekazana do 144 Ibidem, s. 490. 145 BA-MA, Verbände und Truppenteile der vorläufigen Reichswehr und des Übergangshe- eres, RH 69/196, 10. Armee. Armee-Oberkommando. Abt. Ia Nr 4636/18 op. A.H.Q., 26 XII 1918 r., b.p; J. Centek, Ewakuacja wojsk niemieckich..., s. 474. 146 H. Afflerbach, Falkenhayn..., s. 490. 147 Die Rückführung..., s. 118. 148 Ibidem. Przegląd Historyczno-Wojskowy 2018/1–2. ARTYKUŁY I STUDIA32 dyspozycji Grupy Armii Kijów149. Wzmocnić miały ją również siły wycofy- wane z Kaukazu oraz Turcji. Te pierwsze skierowano na Krym, drugie zaś do Mikołajowa z  zadaniem zabezpieczenia portów przed zagrożeniem ze strony Ententy150. Już 4 listopada dowództwo austro-węgierskie nakazało całkowitą ewaku- ację Ukrainy i przekazanie terenu bądź Niemcom, bądź miejscowym. Tym- czasem dowództwo Armii Wschodniej nie było już w stanie dowodzić pod- ległymi sobie jednostkami, które wycofywały się w pośpiechu i nieładzie151. Ostatecznie zakończyło swoją działalność 8 listopada i wróciło do Austrii152. Tabela 1. Planowane etapy ewakuacji sił Grupy Armii Kijów Etap Rejon Siły 1 Krym – Tauryda 15 DLdw. 212 DP 2 Gubernatorstwo Jekaterynosław Gubernatorstwo Chersoń 11 DLdw. 7 DLdw. Siły z Kaukazu Siły z Turcji 3 Gubernatorstwo Charków 45 DLdw. 215 DP 4 Myrhorod – Konotop – Nowozybkow 47 DLdw. 92 DP 95 DP 5 Humań – Kijów – Homel – Żytomierz 22 DLdw. 35 DRez. 93 DP 6 20 DLdw. 1 DK 2 DK baw. DK Źródło: Die Rückführung des Ostheeres, Berlin 1936, s. 14 i n. Wieczorem 9 listopada do GA Kijów dotarła informacja o abdykacji ce- sarza Wilhelma II. Następnego dnia dowództwo GA poinformowało o no- minacji Friedricha Eberta na nowego kanclerza i wezwało do zachowania 149 Po zabójstwie marszałka Hermanna von Eichhorna GA Eichhorn zmieniła nazwę na GA Kijów. 150 Ibidem, s. 12. 151 Österrreich-Ungarns letzter Krieg..., s. 799. 152 Ibidem, s. 800. Jarosław Centek: Niemieckie wojska lądowe na froncie wschodnim w listopadzie 1918 r. 35 jest możliwy jedynie przy zachowaniu dyscypliny, pomógł zapobiec przeję- ciu władzy przez rady żołnierskie na terenie GA Kijów i ograniczyć je do roli ciała doradczego164. Również 13 listopada sytuacja sił niemieckich na Ukrainie uległa po- gorszeniu wskutek wybuchu powstania zorganizowanego przez Dyrektoriat Ukraińskiej Republiki Ludowej, które ostatecznie pogrążyło kraj w  cha- osie165. 15 listopada 1918 r. w Kijowie doszło do starć sił hetmańskich z de- monstrującymi studentami, z  których 20 zostało zastrzelonych166. Jeżeli chodzi o starcia zbrojne pomiędzy powstańcami a  siłami hetmańskimi, to w zasadzie doszło tylko do jednego. Miało ono miejsce pod Motowyliwką 18 listopada. Po klęsce sił hetmana wiele oddziałów przeszło na stronę Dy- rektoriatu, a 14 grudnia jego oddziały wkroczyły do obleganego od końca listopada Kijowa167. Niewielkim pocieszeniem były napływające do 28 listopada 1918 r. z Turcji i Kaukazu do portów w Odessie i Nikołajewie siły niemieckie. Były to: sztab bawarskiego 29 pp, 9 rez. baon strz., obsługi dwóch plutonów plot, 28 oddział lotniczy, 203 piekarnia polowa, III baon 374 pp oraz 3 bateria górska. Siły te włączono do planu ewakuacji sił GA Kijów168. Do Samsun na czarnomorskim wybrzeżu Azji Mniejszej przedostała się z  okolic Mosulu grupa około 1000 niemieckich żołnierzy169. Do początku grudnia znaczna część terytoriów Ukrainy, okupowanych przez wojska austro-węgierskie, była już ewakuowana. O  ile w  miastach w ich miejsce pojawiały się siły niemieckie bądź ukraińskie (hetmana Paw- ła Skoropadskiego czy podległe Dyrektoriatowi), to obszary wiejskie stały się polem działania chłopskich sił powstańczych z armią anarchisty Nestora Machno na czele170. Z kolei do 13 grudnia 1918 r. wycofano siły niemieckie z Sewastopola. Stacjonująca na Krymie 15 DLdw. opuściła półwysep drogą morską i zosta- ła przerzucona do Nikołajewa171. GA Kijów również ewakuowała wschod- nie tereny pod swoją kontrolą172. Część sił niemieckich musiała opuścić 164 P. Łossowski, Ewakuacja niemieckiej grupy wojsk „Kijów”..., s. 280. 165 Ibidem, s. 275 i n.; M. Krotofil, Siły zbrojne Ukraińskiej... s. 37. 166 Die Rückführung..., s. 21. 167 M. Krotofil, Siły zbrojne Ukraińskiej..., s. 37–41. 168 Die Rückführung..., s. 100. 169 Ibidem, s. 101. 170 W. Mędrzecki, Niemiecka interwencja..., s. 277. 171 Die Rückführung..., s. 101. 172 Österreich-Ungarns letzter Krieg..., s. 798. Przegląd Historyczno-Wojskowy 2018/1–2. ARTYKUŁY I STUDIA36 Ukrainę marszem pieszym, co niejednokrotnie przysporzyło im dramatycz- nych przeżyć173. W końcówce 1918 r. siły zbrojne Ukraińskiej Republiki Ludowej liczyły w  stanie bojowym około 60 tys. ludzi. Posiadały także korpusy kadrowe, które jednak wymagały zapełnienia szeregów rekrutami174. Nie były to siły zdolne do opanowania sytuacji na terenie Ukrainy. Zakończenie Reasumując, niemieckie wojska lądowe na froncie wschodnim jeszcze przed wybuchem rewolucji w Rzeszy przedstawiały niewielką wartość bojową, gdyż przytłaczającą większość jednostek i żołnierzy, zdolnych do służby w pierwszej linii, przerzucono do Francji. Rewolucja i obalenie Wilhelma II zaś zmieniła te oddziały w bezładną masę, nie zawsze nawet zdolną do samoobrony. Przy- tłaczająca większość żołnierzy ogarnięta była chęcią jak najszybszego powrotu do domu, nawet i za wszelką cenę. Wszelkie próby umacniania niemieckich wpływów na wschodzie za pomocą sił Ober-Ost okazały się jedynie mrzonką. Na agresywne i skuteczne działania zaś siły te zdobyły się jedynie gdy chodziło o przebicie sobie drogi powrotnej do Niemiec, o czym mieli okazję przekonać się Polacy w toku walk o Międzyrzec w listopadzie 1918 r. Sytuacja w Niemczech zaczęła się poprawiać dopiero w styczniu 1919 r. Jak wspominał Hermann Balck, „nowy dekret ministra wojny” uregulował kwestie kompetencji dowódczych oficerów i rad robotników i żołnierzy. „Całkiem ra- dykalnie nie można było jeszcze posprzątać, ale utworzyć rozsądną podstawę, na której można zacząć pracować. Rady żołnierskie powoli są redukowane do rozszerzonej komisji kuchennej i kantynowej. Mimo to wprowadzenie w życie tego dekretu trafiało na wielkie trudności”175. Również dopiero na początku 1919 r. rozpoczęto ostrożniejsze wcielanie ochotników w szeregi freikorpsów, starając się przy tym „raczej mieć mało, porządnych ludzi niż wiele hołoty”176. Dla sił zbrojnych na wschodzie było już jednak za późno. W ostatecznym rozrachunku, pomimo ustabilizowania sytuacji w siłach zbrojnych w 1919 r., wojskowi musieli zrezygnować z planów ofensywnych przeciwko Polsce ze względu na brak poparcia ludności, która w najmniej- szym stopniu nie była zainteresowana wznowieniem działań wojennych177. 173 Die Rückführung..., s. 64. 174 M. Krotofil, Siły zbrojne Ukraińskiej..., s. 43–45. 175 BA-MA, NI Hermann Balck, N 647/6, H. Balck, Tagebuch der deutschen Revolution. 176 BA-MA, Nl Ludwig von der Leyen, N 154/1, L. Leyen von der, Aus der Frosch-Schau- Erinnerungen aus 60 Lebensjahren von Ludwig v. der Leyen. Generalleutnant a.D. 177 Oficjalne stanowisko Dowództwa Grenzschutz Północ zob. J. Centek, Uzasadnienie przez dowództwo Grenzschutzu decyzji o rezygnacji z walki z Polską w 1919 r., „Europa Orientalis. Jarosław Centek: Niemieckie wojska lądowe na froncie wschodnim w listopadzie 1918 r. 37 Organizacja sił niemieckich na froncie wschodnim w pierwszej dekadzie listopada 1918 r. Głównodowodzący na froncie wschodnim: marszałek książę Leopold Bawarski szef sztabu: Generalmajor Max Hoffmann 8 Armia dowódca: General der Infanterie Hugo von Kathen szef sztabu: Major Rudolf Frantz jednostki armijne (m.in. lotnictwo, pionierzy, łączność) siedziba dowództwa: Ryga 60 Dowództwo Korpusu do Specjalnych Poruczeń dowódca: Generalleutnant Ludwig von Estorff szef sztabu: Major von Marklowski (do 7 listopada), Major Eggert jednostki korpuśne (łączność) siedziba dowództwa: Dorpat 9 Brygada Piechoty Landwehry (Walk) 19 Dywizja Piechoty Landwehry (Parnawa) 5 Dywizja Zapasowa (sztab ?) 17 Brygada Kawalerii (Dorpat) 67 Dowództwo Korpusu do Specjalnych Poruczeń dowódca: General der Infanterie Reinhard baron von Scheffer-Boyadel szef sztabu: Major Georg Brandt jednostki korpuśne (m.in. łączność i pionierzy) siedziba dowództwa: Dźwińsk 17 Dywizja Landwehry (Wenden) 23 Dywizja Landwehry (Dźwińsk) Odcinek Rzeżyca Komendantura Dźwińsk Gubernatorstwo Ryga i Daugavgrīva Gubernatorstwo Lipawa Gubernatorstwo Sarema, Muhu, Hiuma Studia z  Dziejów Europy Wschodniej i  Państw Bałtyckich” 2016, nr 6, s.  244 i  n.; szerzej zob. J. Centek, Stanowisko niemieckiego korpusu oficerskiego do kwestii podpisania traktatu wersalskiego (maj–czerwiec 1919) [w:] Rok 1918 w Europie Środkowo-Wschodniej, pod red. D. Grinberga, J. Snopko, G. Zackiewicza, Białystok 2010, s. 532–548; R. Kempa, Od „Wojny Pozycyjnej” po „Wiosenne Słońce”. Polska w niemieckich planach wojennych 1919 r., „Biało- stockie Teki Historyczne” 2012, s. 189–209. Przegląd Historyczno-Wojskowy 2018/1–2. ARTYKUŁY I STUDIA40 93 Dywizja Piechoty (Korsuń) Komendantura Kijowa 15 bawarska Rezerwowa Brygada Piechoty (sztab ?) 33 Brygada Piechoty Landwehry (sztab ?) Przydzielone dwa szwadrony kawalerii Landwehry XXXXI Korpus Rezerwowy dowódca: General der Artillerie Hans von Gronau szef sztabu: Oberstleutnant Hans von Lösecke jednostki korpuśne (łączność) siedziba dowództwa: Homel 95 Dywizja Piechoty (Konotop) 35 Dywizja Rezerwowa (Homel) 47 (saska) Dywizja Landwehry (Nowozybkow) 18 Brygada Kawalerii (z 1 Dywizji Kawalerii) (sztab ?) 52 Dowództwo Korpusu do Specjalnych Poruczeń dowódca: General der Infanterie Robert Kosch szef sztabu: Oberstleutnant Engelien jednostki korpuśne (brygada kawalerii, łączność, lotnictwo, kolumna samochodowa) siedziba dowództwa: Sewastopol 212 (saska) Dywizja Piechoty (Melitopol) 15 Dywizja Landwehry (Symferopol) Gubernatorstwo Sewastopol Gubernatorstwo Mikołajów 7 (wirtemberska) Dywizja Landwehry dowódca: General der Kavallerie Karl Albert von Knoerzer siedziba dowództwa: (sztab ?) jednostki tyłowe Grupy Armii Kijów Wojskowe Gubernatorstwo Litewskie gubernator: Generalleutnant Karl von Harbou szef sztabu: Major Bernhard hrabia Poninski jednostki armijne (pułki kawalerii, bataliony landszturmu, jednostki łączności i pionierów) jednostki etapowe (głównie bataliony landszturm) Oprócz tego na terenie Wojskowego Gubernatorstwa Litwy znajdowały się: Komendantura Kowno Komendantura Grodno Jarosław Centek: Niemieckie wojska lądowe na froncie wschodnim w listopadzie 1918 r. 41 Poligon Artylerii Polowej Orany Poligon Artylerii Polowej Grodno Inspekcja Etapów Bug Inspektor: Generalleutnant Max von Diringshofen szef sztabu: Major Henoumont Generalne Gubernatorstwo Warszawskie Generał gubernator i dowódca wojsk okupacyjnych: Generaloberst Hans von Beseler szef sztabu: Oberst William Nethe Podległe bezpośrednio (brygada żandarmerii, Offizier Aspiranten Übungs-Regiment Jablonna, kompanie landszturmu) Wojskowe Gubernatorstwo Częstochowa Wojskowe Gubernatorstwo Kalisz Wojskowe Gubernatorstwo Łódź Wojskowe Gubernatorstwo Łomża Wojskowe Gubernatorstwo Łuków Wojskowe Gubernatorstwo Mława Wojskowe Gubernatorstwo Płock Wojskowe Gubernatorstwo Siedlce Wojskowe Gubernatorstwo Warszawa Wojskowe Gubernatorstwo Włocławek Niemieckie oddziały na Kaukazie szef niemieckiej delegacji na Kaukazie: Generalmajor Friedrich Kreß von Kressenstein dowódca wojsk niemieckich na Kaukazie (do 4 listopada 1918 r.): Oberst Philipp Aschauer Źródło: opracowano na podstawie: Die Rückführung des Ostheeres, Berlin 1936, s. 181–194; J. E. Szczepański, Landszturm w  Generalnym Gubernatorstwie Warszawskim 1915– 1918. Formacja Głębokich Rezerw, Warszawa 2012, s. 242–244. Siły austro-węgierskie na froncie wschodnim w połowie października 1918 r. Armia Wschodnia dowódca: General der Infanterie Alfred Krauss szef sztabu: Generalmajor Alexander Belitska siedziba dowództwa: Odessa Przegląd Historyczno-Wojskowy 2018/1–2. ARTYKUŁY I STUDIA42 XXV Korpus dowódca: General der Infanterie Peter baron von Hofmann szef sztabu: Oberst Ludwig Makoviczka siedziba dowództwa: Żmerynka 155 Dywizja Piechoty Honwedu (sztab ?) 54 Dywizja Strzelców (Szarogród) XVII Korpus dowódca: General der Infanterie Ludwig von Fabini szef sztabu: Oberst Moritz Ritter Fischer von Ledenice siedziba dowództwa: Chersoń 7 Dywizja Kawalerii (Jelizawetgrad) 11 Dywizja Piechoty (Chersoń) XII Korpus dowódca: Feldzeugmeister179 Rudolf von Braun szef sztabu: Oberst Alfred Dragoni Edler von Rabenhorst siedziba dowództwa: Jekaterynosław 5 Dywizja Kawalerii Honwedu (Jekaterynosław) 15 Dywizja Piechoty (sztab ?) Źródło: opracowano na podstawie: Österreich-Ungarns letzter Krieg 1914–1918, t. 7: Das Krieg- sjahr 1918, Wien 1938, zał. 32. STRESZCZENIE Jarosław C entek, Niemieckie wojska lądowe na froncie wschodnim w listopadzie 1918 r. Podczas I wojny światowej armie niemieckie i austro-węgierskie pokonały woj- ska rosyjskie i  imperium cara runęło w gruzach. Rząd bolszewicki nie był zainte- resowany zawarciem pokoju na warunkach państw centralnych. Ta odmowa spo- wodowała ofensywę, która doprowadziła Niemców i Austriaków w głąb terytorium rosyjskiego. Ich wojska jednakże były słabej jakości i miały jedynie zapewnić osłonę transportu zaopatrzenia do ich państw, gdyż wszystkie wartościowe oddziały i żoł- nierze znajdowały się już na froncie zachodnim. Rewolucja w Niemczech i zawieszenie broni na zachodzie spowodowały wielki chaos wśród żołnierzy Ober-Ost. Ich głównym zmartwieniem stał się jak najszybszy powrót do domu. Niemiecka armia na froncie wschodnim znalazła się w rozsypce, 179 Dosłownie „zbrojmistrz polowy” – austro-węgierska nazwa stopnia generała artylerii; odpowiednik polskiego generała broni.