Uprawiamy rośliny zielarskie, Publikacje z Medycyna

Pobierz Uprawiamy rośliny zielarskie i więcej Publikacje w PDF z Medycyna tylko na Docsity! CENTRUM DORADZTWA ROLNICZEGO W BRWINOWIE ODDZIAŁ W POZNANIU Danuta Nowak Uprawiamy rośliny zielarskie Poznań 2016 2 CENTRUM DORADZTWA ROLNICZEGO W BRWINOWIE ODDZIAŁ W POZNANIU ISBN 978-83-60232-77-4 Projekt okładki, skład tekstu: Agnieszka Leitgeber-Graczyk Druk: Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Poznaniu 61-659 Poznań, ul. Winogrady 63 tel. 61 823-20-81, fax 61 820-19-71 zlecenie nr 10/2016, nakład 500 egz. 5 Wstęp Niegdyś rośliny zielarskie pozyskiwano ze stanowisk naturalnych, dzi- siaj głównie z uprawy. Uprawa roślin zielarskich może być prowadzona amatorsko na niewielką skalę dla potrzeb gospodarstwa domowego: w doniczkach, ogródkach warzywnych (zielarskich), jako rośliny ozdobne na rabatach kwiatowych lub na większą skalę na plantacjach małoobsza- rowych lub towarowych. Wiele gatunków dziko rosnących wprowadzono do uprawy. Prekursorem hodowli roślin zielarskich w Polsce był prof. dr Wacław Strażewicz. To on rozpoczął prace selekcyjne z miętą pieprzową, rumian- kiem pospolitym, naparstnicą purpurową, które później kontynuowano. Dzięki wieloletnim pracom hodowlanym prowadzonym w Instytucie Ro- ślin i Przetworów Zielarskich1 w Poznaniu wprowadzono do uprawy wiele oryginalnych odmian roślin zielarskich różnych gatunków. Prace hodow- lane prowadziły też inne ośrodki Akademia Rolnicza2 we Wrocławiu czy SGGW-AR, które mają osiągnięcia w tym temacie. Rośliny zielarskie potocznie zwane ziołami charakteryzują się różną zawartością substancji biologicznie czynnych stąd znajdują bardzo szero- kie zastosowanie w różnych gałęziach przemysłu. Dawniej stosowane w medycynie ludowej, obecnie powszechnie wykorzystywane w przemy- śle zielarskim, farmaceutycznym, spożywczym (herbaty, przyprawy, soki), kosmetycznym (kremy, pasty), cukierniczym, perfumeryjnym, a także, jako dodatki paszowe dla zwierząt. Wśród roślin zielarskich spotykamy gatunki jednoroczne, dwuletnie i wieloletnie, jedne łatwiejsze w uprawie, drugie mniej. Niniejsze opra- cowanie przybliża tematykę tego zagadnienia na przykładach niektórych roślin. 1 Obecnie IWNiRZ – Instytut Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich (od 2009 roku) 2 Obecnie Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu 6 7 1. Surowiec zielarski Surowcem zielarskim roślin jest określana ta jej część, która zawiera najwięcej tzw. substancji biologicznie czynnych. Należą do nich różnego rodzaju związki chemiczne (związki biologicznie aktywne) jak: glikozydy, alkaloidy, garbniki, olejki eteryczne, antocyjany, śluzy, saponiny, flawono- idy, gorycze, które ze względu na specyfikę swojego działania znajdują różne wykorzystanie. Stąd surowcem zielarskim może być część pod- ziemna np. korzeń lub część nadziemna liście, kwiat, owoc. Wśród roślin zielarskich występują takie gatunki z których pozyskuje się jeden rodzaj surowca (większość roślin zielarskich) lub więcej. Przykładem mogą tu być: pokrzywa zwyczajna z której pozyskuje się liście, ziele, i korzeń; mni- szek lekarski gdzie surowcem jest zarówno korzeń, jak i ziele czy krwaw- nik pospolity gdzie surowcem jest ziele oraz kwiat. Na nazwę surowca zielarskiego składa się nazwa części rośliny oraz nazwa botaniczna samej rośliny np.: kwiat rumianku, ziele pokrzywy. W grupie surowców zielar- skich wyróżniamy kłącza (rhizoma), korzenie (radix), ziele (herba), liście (folium), kwiat (flos), owoc (fructus), nasiona (semen), także korę (cortex), w przypadku surowców pozyskiwanych z drzew. By uzyskać dobry surowiec należy przestrzegać pewnych zasad zwią- zanych z terminem ich zbioru oraz suszeniem. Substancje biologicznie czynne zawarte w surowcu zielarskim tworzą się w różnych fazach wege- tacji roślin, a ich zawartość może być różna. Dlatego zbiór poszczególnych surowców powinien być przeprowadzony w momencie największego ich nagromadzenia. Ustalając termin, należy brać pod uwagę warunki pogo- dowe i agrotechniczne w czasie wzrostu roślin, porę dnia, porę roku, sposób zbioru, czystość surowca. Poszczególne grupy surowców zbierane są wg podobnych zasad i w przybliżonych terminach. 10 GORYCZE – substancje charakteryzujące się gorzkim smakiem. Stoso- wane jako środki poprawiające apetyt i ułatwiające trawienie. Występują np.: dziurawcu, krwawniku, piołunie, korzeniu mniszka i podróżnika, w liściu bobrka trójlistnego. ALKALOIDY – grupa związków pochodzenia naturalnego zawierająca azot, o bardzo silnym oddziaływaniu na organizm. W roślinie pełnią funk- cje ochronne. Alkaloidy charakteryzują się działaniem przeciwbakteryj- nym, przeciwbólowym, pobudzającym ośrodkowy układ nerwowy, miej- scowo znieczulającym lub zwężającym naczynia krwionośne. Alkaloidy znajdujemy w gatunkach roślin z rodziny jaskrowatych, psiankowatych czy makowatych. 2. Suszenie surowca zielarskiego Surowiec zielarski może być wykorzystywany w stanie świeżym lub po wysuszeniu. W celu przedłużenia jego trwałości i czasu przechowywania należy go wysuszyć. Suszenie jest jednym ze sposobów utrwalania surow- ców roślinnych. Zawartość wody w różnych częściach roślin jest zróżnico- wana i waha się w organach wegetatywnych od 70 do 95%, a w ge- neratywnych w granicach 10-16%. Zbyt wilgotny surowiec podatny jest na niekorzystne zmiany, jak zagrzewanie, zagniwanie, zmiana barwy, zapachu, co dyskwalifikuje go do dalszego wykorzystania. Dlatego suszenie powinno odbywać się w taki sposób, aby wartość surowca nie uległa pogorszeniu. Wysuszony surowiec powinien zawierać na ogół 12-14% wody. Suszenie należy przeprowadzić jak najszybciej po zbiorze. W zależno- ści od terminu zbioru surowca zielarskiego, ilości zebranego surowca, warunków pogodowych, suszenie może odbywać się w sposób naturalny lub w suszarniach ogrzewanych, gdzie temperatura suszenia jest regulo- wana. 11 Niewielkie ilości surowca, na własne potrzeby można suszyć na otwar- tej przestrzeni przy większych partiach częściej wykorzystuje się pomiesz- czenia. Mogą to być pomieszczenia gospodarcze zaadoptowane na su- szarnię lub pomieszczenia specjalnie postawione w tym celu, przewiew- ne, wyposażone w wietrzniki, półki, ażurowe sita, aby zapewnić jak naj- lepszą cyrkulację powietrza. Przy sprzyjającej pogodzie w suszarniach naturalnych większość surowców wysycha dobrze. Przy większej produkcji, niekorzystnych warunkach pogodowych wy- korzystuje się suszarnie termiczne. Suszenie termiczne przeprowadza się w suszarniach komorowych, taśmowych, podłogowych. Czas suszenia poszczególnych surowców jest różny ponieważ każdy rodzaj surowca czy grupa surowców wymaga odpowiedniej temperatury suszenia. Optymal- na temperatura suszenia surowców np. olejkowych wynosi od 30 do 35°C (mięta, melisa, szałwia), ale surowce korzeniowe wymagają już wyższych temperatur np. korzenie mniszka lekarskiego, suszymy w temperaturze 40-50°C, kłącza perzu i korzenie pokrzywy wymagają już temperatury suszenia 50-60°C. Surowiec dobrze wysuszony powinien zachować swój wygląd, barwę, zapach a przede wszystkim obecność substancji biologicznie czynnych. 3. Ogólnie warunki uprawy Wymagania klimatyczne poszczególnych gatunków roślin zielarskich są zróżnicowane. Na ogół wymagają stanowisk nasłonecznionych, a nie- kiedy dodatkowo osłoniętych od wiatrów bądź wilgotnych. Do tej grupy roślin zaliczane są gatunki rodzime, jak i obce. Uprawa roli w przypadku roślin zielarskich wymaga przede wszystkim starannego przygotowania ze względu na siew często drobnych nasion, które nie powinny być umieszczanie w glebie zbyt głęboko. Na ogół na- 12 siona wysiewamy na głębokości od 0,5-1,5 cm, według zasady im drob- niejsze nasiona tym płytszy jest ich siew. Do siewu nasion wykorzystuje się siewniki przeznaczone do siewu warzyw/ziół. Wschody nasion i rozwój siewek w początkowym okresie jest dość wolny. Stąd, aby zapewnić ma- łym siewkom i młodym roślinom odpowiednie warunki wzrostu, gleba powinna być wolna od chwastów oraz wyrównana i dostatecznie spulch- niona. Spulchniona rola ułatwia rozwój systemu korzeniowego i zaopa- trywania roślin w wodę, składniki pokarmowe i powietrze. W przypadku niewielkich powierzchni obsiane plantacje można przy- krywać włókniną, aby zapewnić lepsze warunki do wschodu nasion. Rośliny zielarskie można uprawiać po innych roślinach rolniczych np. zbożach, rzepaku, po roślinach warzywnych, po innych roślinach zielar- skich. Na ogół wymagają dobrych stanowisk, zasobnych w składniki po- karmowe. Z tego względu po roślinach schodzących z pola warto wysiać międzyplony do przyorania. Dostarczają one dużych ilości masy organicz- nej do gleby, która poprawia jej strukturę; wzbogaca w składniki pokar- mowe i korzystnie wpływa na życie mikrobiologiczne gleby. Ma to zna- czenie na glebach lekkich, mniej żyznych w gospodarstwach prowadzą- cych tylko produkcję roślinną. Międzyplony wpływają też na zmniejszenie zachwaszczenia, stanowiąc konkurencję dla chwastów. Przygotowanie roli do siewu zależy od uprawianego przedplonu, ter- minu zakładania plantacji, rodzaju gleby, a także wielkości wysiewanych nasion. W przypadku roślin wcześnie schodzących z pola zabiegi mogą obejmować podorywkę z wykorzystaniem pługa lub brony talerzowej, które rozdrabniają i mieszają z glebą resztki pożniwne roślin. W celu zniszczenia chwastów należy wykonać kilkukrotne bronowanie. W przy- padku zastosowania międzyplonów należy wymieszać międzyplon z glebą stosując bronę talerzową przed wykonaniem orki zimowej. W tym czasie można zastosować nawożenie fosforowo-potasowe. Orkę jesienną należy pozostawić w ostrej skibie. 15 Jako przyprawa doskonale komponuje się z innymi ziołami: szałwią, es- tragonem czy rozmarynem. Wykorzystywana jest w różnych kuchniach świata. Roślina stosowana w zaburzeniach przewodu pokarmowego, działa przeciwskurczowo, ułatwia trawienie i poprawia apetyt. Olejek eteryczny bazylii wykazuje właściwości przeciwbakteryjne i antypaso- żytnicze. Liście bazylii działają też uspokajająco, łagodząc stany niepokoju i lęku, wpływają na poprawę nastroju. Uprawa: Bazylia to roślina klimatu ciepłego. Wymaga stanowisk sło- necznych, gleb lżejszych, łatwo nagrzewających się, przepuszczalnych, w dobrej kulturze i zasobnych w składniki pokarmowe. Dobrze rośnie na stanowisku słonecznym, najlepiej o wystawie południowej. Może być uprawiana po roślinach warzywnych. Roślinę uprawia się z siewu bezpośredniego. Nasiona wysiewa się do gleby w maju, w ilości 6-7 kg/ha, w rzędy co 40 cm na głębokość 0,5-1 cm. W zależności od warunków pogodowych (temperatur) okres siewu może przypadać na początku maja lub w jego połowie. Roślina jest wrażliwa na wystąpienia przymrozków. Chcąc zapewnić sobie plon świeżego ziela do września siew nasion ba- zylii można prowadzić sukcesywnie do połowy lipca. Bazylia w okresie kiełkowania nasion i początkowego wzrostu wykazuje duże zapotrzebo- wanie na wodę. Plantację bazylii można też zakładać z przygotowanej wcześniej rozsa- dy, ale przedraża ona koszty uprawy. W inspektach siew nasion można przeprowadzić w końcu marca. Nasiona najlepiej kiełkują w temperaturze powyżej 100C. Gdy rozsada ma 2-3 liście i około 5-6 cm wysokości, wysa- dza się ją do gruntu w rzędy, co 40 cm, jak minie niebezpieczeństwo wio- sennych przymrozków. W początkowym okresie wegetacji roślina rozwija się i rośnie dość wolno szczególnie, gdy jest chłodno. W tym czasie warto też zadbać o odchwaszczenie. 16 Orientacyjne dawki nawozów mineralnych to w przeliczeniu na 1 hek- tar: azot 60-70 kg/ha (po wschodach lub sadzeniu rozsady i po pierwszym zbiorze, fosfor 50-60 kg/ha P2O5 i potas 80-100 kg/ha K2O przedsiewnie. Pielęgnacja uprawy polega na spulchnianiu gleby, odchwaszczaniu i na- wadnianiu roślin. Zbiór ziela przeprowadza się w początkowej fazie kwitnienia roślin (lipiec), w sprzyjających warunkach można przeprowadzić zbiór jeszcze raz. Po zbiorze świeżo zebrane rośliny należy ususzyć. Bazylię suszy się w warunkach naturalnych, w zacienionym, suchym, czystym i przewiew- nym miejscu lub w suszarni w temperaturze 350C. Po wysuszeniu powin- na ona zachować naturalną, jasnozieloną barwę oraz specyficzny aromat. Z 5-6 kg świeżej rośliny uzyskuje się około 1 kg suszu. Bazylia doskonale nadaje sie do uprawy doniczkowej. Można je wyko- pać jesienią z gruntu i przesadzić do doniczek, przechowując w domu. 4.2. Cząber ogrodowy (Satureia hortensis L.) Rodzina: Jasnotowate (Lamiaceae) dawniej Wargowe (Labiatae) Cząber ogrodowy znany także, jako: cząberek, pieprzyk, fasolowe ziele, dzięcielina. Opis rośliny: Roślina jednoroczna, dorastająca do wysokości 25-40 cm. Ma silny pęd główny i liczne pędy boczne, gęsto ulistnione. Liście drobne, lancetowate, w kątach liści wyrastają liczne krótkopędy. Kwiaty są drob- ne, barwy bladoliliowej, różowej lub białej. Roślina kwitnie od czerwca do września. Polska wyhodowana odmiana cząbru ogrodowego to Saturn. Surowiec: Surowcem jest całe ziele lub ziele otarte tj. liście i kwiaty bez łodyg. Zawiera garbniki, sole mineralne, przede wszystkim olejek eteryczny, który nadaje roślinie charakterystyczny, wyrazisty aromat. Stąd wykorzystywany, jako roślina przyprawowa w mieszankach z innymi 17 ziołami, w farszach, do potraw z warzyw strączkowych czy do drobiu. Cząber działa pobudzająco na soki żołądkowe, przeciwdziała nadmiernej fermentacji i ma właściwości przeciwbakteryjne. Uprawa: Roślina ciepłolubna. Wymaga pól o wystawie słonecznej, naj- lepiej osłoniętych od wiatrów. Uprawie sprzyjają gleby ciepłe, przepusz- czalne, bogate w wapń. Na glebach zbyt piaszczystych, ubogich, zimnych rośliny źle rosną. Cząber uprawia się z siewu. Gleba powinna być staran- nie przygotowana i wyrównana, aby zapewnić równomierne wschody nasion. Nasiona są drobne, wysiewa się je bezpośrednio do gruntu, w drugiej połowie kwietnia. Orientacyjna norma wysiewu 7-8 kg nasion na hektar. Siew jest bardzo płytki, w rzędach o rozstawie 30-40cm. Na- siona do skiełkowania potrzebują światła i najlepiej kiełkują w tempera- turze kilkunastu stopni. Wschody roślin w zależności od warunków pogo- dowych następują po około 2-3 tygodniach. Do zabiegów pielęgnacyjnych należy przede wszystkim spulchnianie międzyrzędzi narzędziami mecha- nicznymi celem niedopuszczania do zaskorupienia się gleby i zachwasz- czenia plantacji, szczególnie na początku wschodów. Zabiegi pielęgnacyj- ne należy kontynuować w okresie wegetacji. Nawożenie mineralne zależne od zasobności gleby i przedplonu. Zale- cane dawki w granicach: 60-70 kg/ha azotu stosowane w dwóch daw- kach: jedna część przedsiewnie, druga po wschodach oraz 50-70 kg/ha fosforu (P2O2) i 70-100 kg/ha potasu (K2O) przed założeniem uprawy. Zbiór: Rośliny zbiera się w czasie kwitnienia. Zebrane ziele cząbru na- leży suszyć w temperaturze do 40OC. Orientacyjny plon ziela z hektara 4-5 ton, natomiast ziela otartego (liści, kwiatów) o połowę mniej. Ważne jest, aby zbierany surowiec zachował naturalny kolor i zapach. 20 4.4. Majeranek ogrodowy (Origanum majorana L.) Rodzina: Jasnotowate (Lamiacea ) dawniej Wargowe (Labiatae) Opis rośliny: Majeranek ogrodowy jest rośliną jednoroczną. Wyrasta przeciętnie do 30 cm wysokości. Łodygi ma wzniesione, silnie rozgałęzio- ne, drewniejące w dolnych partiach rośliny, a liście drobne kształtu jajo- watego, barwy szarozielonej. Kwiaty są drobne, niepozorne, barwy szaro- białej, gęsto skupione w kwiatostanach na szczytach pędów. Cała roślina jest delikatnie omszona. W kraju, w IRiPZ wyhodowano odmianę Miraż. Surowiec: Surowcem jest ziele zbierane w czasie kwitnienia roślin. Su- rowiec zawiera olejek eteryczny, o silnym, charakterystycznym zapachu, a także związki goryczkowe, garbniki, witaminy, sole mineralne. Roślina kwitnie od czerwca do września. Ziele wykorzystywane jest powszechnie jako przyprawa. Wzbogaca smak i aromat wielu potraw mięsnych, dodawany jest też do zup. Ma również zastosowanie, jako delikatny środek leczniczy w zaburzeniach przewodu pokarmowego (trawienia i łaknienia) oraz w infekcji dróg oddechowych. Uprawa: Majeranek ogrodowy wymaga stanowisk ciepłych, słonecz- nych. Rośnie na glebach lżejszych, przepuszczalnych, zasobnych w wapń, utrzymanych w dobrej kulturze. Pole uprawne majeranku powinno być zasobne w składniki pokarmowe i wolne od chwastów. Uprawa powinna być po roślinach pozostawiających dobre stanowiska. Zabiegi poprzedza- jące założenie plantacji powinny obejmować orkę przedzimową, a wiosną zabiegi agregatem, wyrównujące pole i przygotowujące je do siewu. Uprawę majeranku zakładamy wiosną z siewu bezpośredniego. Nasiona są drobne, siejemy je w kwietniu, płytko na głębokość 0,5 cm, w rozsta- wie zapewniającej pielęgnację międzyrzędzi w okresie wegetacji roślin (30-40 cm). Ilość wysiewu nasion majeranku do 5 kg/ha. Wcześniej gleba powinna być zasilona nawozami NPK w ilościach: azotu 60-70 kg/ha 21 w dwóch dawkach: 1/2 przed siewem i reszta po wschodach, fosforu (P2O5) 50-70 kg/ha i potasu (K2O) 100 kg/ha. Zbiór: Ziele majeranku ogrodowego zbiera się kilkakrotnie w sezonie wegetacyjnym. Pierwszy zbór przypada w momencie pojawienia się pącz- ków kwiatowych. Następnie zebrane ziele suszymy w sposób naturalny lub w suszarni termicznej, w temp. do 350C. 4.5. Melisa lekarska (Mellisa officinalis L.) Rodzina: Jasnotowate (Lamiacea) dawniej Wargowe (Labiatae) Nazwy ludowe melisy: matecznik, rojownik, rajownik, pszczelnik Opis rośliny: Melisa lekarska jest byliną. Wyrasta do 60 cm wysokości. Łodygi ma liczne, u nasady płożące się, rozgałęzione, czterokanciaste. Liście są barwy jasnozielonej, kształtu jajowatego do sercowo- jajowatego, karbowane na brzegach, tępo lub ostro zakończone na koń- cach, ułożone na roślinie nakrzyżlegle. Kwiaty są barwy białej, skupione w kątach liści w nibyokółkach. Roślina kwitnie od czerwca do września. Melisa lekarska jest rośliną miododajną. Surowiec: Surowcem są liście oraz całe ziele zbierane w początkowej fazie kwitnienia. Surowiec zawiera olejek eteryczny, o silnym, miłym, cytrynowym zapachu stąd czasami roślina bywa mylona z kocimiętką właściwą. Prócz tego surowiec zawiera też garbniki, saponiny, śluzy, sole mineralne, kwasy organiczne np. ursolowy i inne substancje. Dzięki swo- im składnikom melisa znajduje wykorzystanie: w stanach niepokoju, po- budzenia nerwowego, bezsenności, migrenach, wspomaga też układ tra- wienny wchodząc w skład mieszanek i preparatów ziołowych, a także, jako przyprawa do sałat, zup, sosów ziołowych, potraw rybnych, grzybo- wych czy majonezów. 22 Uprawa: Melisa lekarska wymaga stanowisk ciepłych i słonecznych, gleby żyznej, utrzymywanej w dobrej kulturze, wolnej od chwastów. Pole pod uprawę melisy powinno być starannie uprawione. Uprawa mecha- niczna zależna jest przede wszystkim od przedplonu (np. zboża, rośliny bobowate/motylkowe). Zakładanie plantacji powinno być poprzedzone orką, włókowaniem i bronowaniem. Plantację zakładamy w kwietniu przez bezpośredni wysiew nasion do gruntu. Plantacje można zakładać też z rozsady lub rozsadnika, ale metod tych raczej nie stosuje się ze względu na redukcję kosztów uprawy chyba, że na małych powierzch- niach. Nasiona melisy są drobne, dlatego gleba przed siewem powinna być zwałowana. Nasiona sieje się płytko na głębokość około 0,5 cm, w ilości 2 do 2,5 kg/ha, w rozstawie 40 cm. Po siewie, aż do zbioru su- rowca należy prowadzić uprawki pielęgnacyjne, aby chronić plantację przed zachwaszczeniem. Plantację użytkuje się 3-4 lata. W przypadku wymarznięcia lub zbytniego zachwaszczenia najlepiej plantację zlikwido- wać i założyć nową. Ilość nawożenia mineralnego uwarunkowana jest stanowiskiem pozo- stawionym po przedplonie i zasobnością gleby (analiza). Melisa jest rośli- ną wrażliwą na odczyn gleby i preferuje gleby zasobne w wapń. W przypadku wapnowania należy przestrzegać zasady nawożenia for- mami węglanową gleb lekkich i tlenkową gleb cięższych. Nawozy fosfo- rowo-potasowe i część dawki nawozu azotowego stosuje się przed zało- żeniem plantacji, natomiast pozostałą drugą część dawki azotu stosuje się po wschodach roślin. W kolejnych latach prowadzenia plantacji fosfor i potas stosujemy jesienią lub wiosną wraz z nawożeniem azotowym. Przy czym dawkę azotu dzielimy pierwszą stosujemy wczesną wiosną, a drugą po pierwszym pokosie ziela, który przypada w miesiącu letnim. Dawki nawożenia mineralnego NPK w czystym składniku wynoszą: dla azotu 70-80 kg/ha, dla fosforu (P2O5) 60-80 kg/ha i potasu (K2O) 90-110 kg/ha. 25 cie zawiązywania pąków kwiatowych. Rośliny zbiera się przy pomocy kosiarki lub przyczepy tnąco-zbierającej większe powierzchnie. Zebrany surowiec suszy się w warunkach naturalnych, w przewiewnych miejscach lub suszarniach termicznych w temp. 30 - 35°C. Plon ziela kształtuje się różnie od 2,5 t do 5 t z hektara w roku. 4.7. Szałwia lekarska (Salvia officinalis L.) Rodzina: Jasnotowate (Lamiaceae) dawniej Wargowe (Labiatae) Łacińska nazwa wywodzi się od łacińskiego słowa salvus oznaczającego zdrowie lub od słowa salvo - leczyć, ratować. Opis rośliny: Szałwia lekarska jest rośliną wieloletnią, półkrzewem. Dorasta do 30–60 cm wysokości, wytwarza łodygę kształtu kwadratowe- go, porośniętą drobnymi włoskami, silnie rozgałęziającą się. Łodygi są sztywne, drewniejące od dołu. Ma silny system korzeniowy. Liście szałwii lekarskiej są koloru zielono-srebrnego, podłużnie lub lancetowate, nieco sztywne w dotyku, ułożone naprzeciwlegle. Na dolnej stronie blaszki li- ściowej występuje charakterystyczna siatka nerwów. Szałwia kwitnie od końca maja do lipca, w drugim roku po wysiewie. Jej kwiaty są koloru fioletowego, niebieskawego barwy ciemnej lub jasnej bądź białego. Kwia- ty są miododajne zapylane przez pszczoły i trzmiele. Odmiana wyhodo- wana w kraju nosi nazwę Bona. Surowiec: Surowcem szałwii jest ziele (ulistnione szczyty pędów) lub liście zawierające olejek eteryczny, garbniki, witaminy i inne. Szałwia lekarska posiada właściwości antyseptyczne, ściągające. Może być stoso- wana wewnętrznie, jak i zewnętrznie. Jest doskonałym środkiem leczni- czym na wszelkiego rodzaju bóle gardła, stany zapalne dziąseł. Surowiec jest często stosowany w płukankach ziołowych jamy ustnej, gardła. 26 Uprawa: Szałwia jest roślina ciepłolubną. Do swojego rozwoju wymaga miejsc ciepłych, nasłonecznionych. Gleby pod uprawę szałwii powinny być utrzymane w dobrej kulturze, ciepłe, przepuszczalne, bogate w wapń i w miarę wilgotne. Roślina preferuje odczyn obojętny. W okresie bezśnież- nych zim, wczesnowiosennych przymrozków może czasami przemarzać. Stanowisko pod uprawę szałwii powinno być starannie przygotowane, wolne od chwastów, szczególnie trwałych i zasobne w składniki pokar- mowe, ponieważ plantację użytkuje się dłużej niż rok. W pierwszym roku uprawy szałwia wytwarza pędy zielne, a przejście z fazy wegetatywnej w generatywną, następuje w drugim roku uprawy. Plantację zakłada się przede wszystkim przez bezpośredni wysiew nasion do gruntu. Nasiona wysiewa się wiosną, na początku kwietnia. Norma wysie- wu nasion to 4-6 kg na hektar, w rozstawie rzędów 40 cm. Nasiona wschodzą po około 2 tygodniach. Głębokość siewu nie powinna przekraczać 1- 1,5 cm. W okresie wegetacji należy, możliwie jak najwcześniej, prowadzić za- biegi pielęgnacyjne polegające na spulchnianiu międzyrzędzi, co zapobie- ga zaskorupianiu gleby, ogranicza parowanie wody i zachwaszczenie plantacji. Przed zimą plantację należy starannie odchwaścić. Zalecenia dotyczące nawożenia w zależności od zasobności i przygo- towania gleby mogą wynosić: azotu (N) 70-100 kg/ha, fosforu (P2O5) 60-80 kg/ha i potasu (K2O) 100-120 kg/ha. Nawozy fosforowo-potasowe i część nawozu azotowego wysiewa się przed założeniem plantacji. Kolej- ną dawkę azotu w okresie wegetacji roślin wiosną (I rok uprawy). W ko- lejnych latach uprawy szałwii nawozy fosforowo-potasowe stosuje się jesienią, a azotowe dzieli na 2-3 dawki i stosuje po ruszeniu wegetacji oraz po każdym kolejnym zbiorze ziela. Zbiór: Ziele zbiera się w pogodne dni, gdy pąki kwiatowe nie są jeszcze wykształcone. W pierwszym roku przeprowadza się jeden zbiór, w kolej- nych latach 2-3 przy sprzyjających warunkach. Temperatura suszenia nie 27 powinna przekroczyć 350C. Plon suchej masy waha się w pierwszym roku do około 15 dt z hektara, natomiast w kolejnych latach 20-30 dt. 4.8. Tymianek właściwy (Thymus vulgaris L.) Rodzina: Jasnotowate (Lamiacea) dawniej Wargowe (Labiatae) Nazwa Thymus pochodzi od greckiego thymon, co oznacza odwagę i męstwo. Nazwy ludowe: macierzanka zwyczajna, macierzanka tymian. Opis rośliny: Tymianek jest krzewinką wiecznie zieloną wyrastającą do 25-30 cm wysokości. Łodygi rozgałęzione, drewniejące u nasady. Liście drobne, o krótkich ogonkach naprzeciwległe, kształtu lancetowatego, pokryte gruczołami olejkowymi, nagie, brzegi całe podwinięte. Kwiaty drobne, barwy bladoliliowej lub różowej, zebrane w pozorne okółki sku- pione na szczytach pędów. Roślina kwitnie w miesiącach czerwiec - sier- pień. Tymianek jest rośliną miododajna, blisko spokrewnioną z macie- rzanką. Ma przyjemny, charakterystyczny zapach. Krajowa odmiana ty- mianku pospolitego to Słoneczko. Surowiec: Surowcem jest ziele. Ziele tymianku zawiera olejek eterycz- ny, którego głównym składnikiem jest tymol i karwol, które nadają rośli- nie charakterystyczny smak i zapach. Suszone ziele zawiera do 3,5% olej- ku eterycznego. Poza tym ziele zawiera też saponiny, flawonoidy, garbni- ki. Ma działanie wykrztuśne, dezynfekujące, odkażające, przeciwzapalne, bakteriobójcze. Jest składnikiem niektórych preparatów na trądzik, a także syropów na kaszel. Tymianek może być stosowany w schorzeniach dróg oddechowych, dychawicy oskrzelowej (astmy) i przewodu pokarmowe- go. Wchodzi też w skład mieszanek przyprawowych (surowiec otarte liście i kwiaty). Ma nieco gorzki, pikantny i jednocześnie orzeźwiający smak. Nadaje głębi smaku wszelakim zupom, gulaszom i zapiekankom oraz niemal każdej potrawie zawierającej mięso.